210
Gidrogenlashda asosiy reaktsiya, ya`ni to`yinmagan atsillarning vodorod bilan
to`yinishi bilan birga quyidagi hamroh reaktsiyalar ham ro`y berishi mumkin: atsil-
lardagi
qo`shbog`lar
migratsiyasi;
trans-izomerizatsiya;
qisman
qayta
eterifikatsiyalanish. Bu hamroh jarayonlar hosil bo`ladigan salomaslarning
suyuqlanish harorati va qattiqligiga sezilarli ta`sir etib, ko`pincha
ular tarkibida
oziqlanish uchun tavsiya etilmaydigan ba`zi moddalar hosil bo`lishiga ham sabab
bo`lishi mumkin. Demak, yog`lar gidrogenizatsiyasi – bu vodorod va katalizator
ishtirokida amalga oshadigan qator reaktsiyalarni o`ziga mujassam etuvchi
jarayondir. Bu reaktsiyalarning asosiylari:
1.
Glitseridlar molekulasiga kiradigan atsillarning qo`shbog`ini to`yintirish:
2
2
2
2
.
2
2
2
CH
CH
CH
СH
CH
CH
CH
CH
катал
H
Bu jarayon bosqichma-bosqich ma`lum tartibda (selektiv jarayon) yoki
tartibsiz (noselektiv jarayon) amalga oshadi. Bunda yog`
kislotalarining
to`yinmaganlik darajasi kamaya boradi.
2.
Uglerod zanjiridagi qo`shbog`lar migratsiyasi pozitsion izomerlar hosil
bo`lishiga olib kelishi mumkin:
- CH
2
– CH = CH – CH
2
-
- CH
2
– CH
2
– CH = CH -
3. Glitseridlar tarkibiga kiruvchi yog` kislotalari qoldiqlarining fazoviy
konfiguratsiyasi o`zgarishi (
tsis-trans
izomerizatsiya)
Tsis
- forma
Trans
- forma
Yog'larni gidrogenatsiyalash jarayonida birinchi navbatda uchta, keyin ikkita,
so’ngra esa bitta qo’shbog’li atsil vodorodni biriktiradi, ya'ni
quyidagi ketma-
ketlik kuzatiladi:
0
18
1
18
2
18
3
18
2
2
2
C
C
C
C
H
H
H
211
Shu bilan birga, atsillarning gidrogenlanish, ya’ni vodorod bilan to’yinish
tezligi ham mos ravishda xuddi shunday ketma-ketlikda pasaya boradi. Masalan,
linolein kislotasi atsilining tajribada aniqlangan gidrogenlanish tezligi olein
kislotasi atsilining gidrogenlanish tezligidan bir necha baravar katta bo'lishi
mumkin. Atsillar gidrogenlanish tezligining triatsilgliserinlar tuzilishiga bog'liqligi
juda kam.
Turli qo’sbog’lar soniga ega bo’lgan atsillarning
vodorod bilan tanlab ketma-
ket to'yinishi hodisasi gidrogenatsiya selektivligi degan tushuncha bilan
tavsiflanadi.
Gidrogenizatsiya selektivligiga katalizatorlar tabiati (turi) va harorat katta
ta`sir ko`rsatadi.
Agar biron bir kislotani (yoki uning atsilini) to’yintirishda etilen bog’larining
soni bittaga kam bo'lgan boshqa kislotaning teng miqdori hosil bo'ladigan bo'lsa,
unda selektivlik mutlaq hisoblanadi. Masalan, kungaboqar moyini mutlaq selektiv
gidrogenizatsiyalashda uning tarkibidagi stearin kislotasi atsillarining miqdori toki
linol kislotasi atsillari to’liq olein kislotasi atsillariga aylanmagunicha o’zgarmay
turadi va shundan keyingina olein kislotasi atsillarini stearin
kislotasi atsillariga
aylantirish boshlanadi. Biroq, amalda mutlaq selektivlikdagi gidrogenizatsiya
bo’lmaydi. Selektivlikning sezilarli darajada pasayishi linolein kislotasining
nisbatan past (20% dan kam) kontsentratsiyalarida kuzatiladi,
chunki bunday
sharoitlarda olein kislotasining gidrogenlanish (to’yinish) ehtimoli oshadi.
Qo’shbog’lar orasidagi masofa qancha kichik bo'lsa, aralashmaning reaktivligi
ham shuncha yuqori bo'ladi. Shunday qilib, linol kislotasining gidrogenlanish
tezligi yuqori bo'lib, undagi qo’shbog’lar orasi faqat bitta metilen guruhi bilan
ajralib turadi: —CH=CH—CH
2
—CH=CH— . Qo’shbog’lari konyugativ
bog'langan linol kislotasining izomeri —CH=CH— CH=CH—
yanada yuqoriroq
faollikni namoyon etadi.
Selektivlik - bu iste'mol qilinadigan yog'-moylarni gidrogenlash jarayonining
eng muhim sifat ko'rsatkichi bo'lib, u amaliy ahamiyatga ega. Noselektiv
gidrogenlash bilan ozuqaviy qiymati past bo'lgan mahsulotlar olinadi,
chunki
212
tarkibida stearin kislotasi bo'lgan suyuqlanish harorati yuqori triatsilgliserinlarning
mavjudligi yog'larga yuqori qovushqoqlik, bir jinsli bo’lmagan konsistentsiya va
yoqimsiz yog'li ta'm beradi. Noselektiv to’yintirilgan yog'lar to'g'ridan-to'g'ri
margarin mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun tavsiya etilmaydi. Shuning uchun
yog'larni gidrogenlashning selektivligini hisoblash usullari muhimdir.
Modomiki, yog'lar gidrogenizatsiyasi asosan monoto'yinmagan yog’
kislotalari hosil bo'lgunga
qadar amalga oshirilar ekan, selektivlikni faqat ikkita
va bitta etilen bog’lari bo'lgan kislotalar uchun ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir
(linol guruhi kislotalarini gidrogenlashning selektivligi).
Gidrogenlash selektivligining mohiyati ketma-ket reaktsiyalar nisbati sifatida
tushunilishidan kelib chiqqan holda, uni quyidagicha ifodalash mumkin:
Bunda
Do'stlaringiz bilan baham: 
