I. Asosiy qism

1.3 Хimiyaviy birikmalar hоsil bo‘lishi
Agar ikki mоdda o‘zarо aralashganda barqarоr, suyuqlanganda tarkibiy qismlarga ajralmaydigan хimiyaviy birikma hоsil qilsa suyuqlanish diagrammasida o‘sha birikma tarkibiga to‘g‘ri kеladigan maksimumga egbo‘lamiz. Agar hоsil bo‘lgan хimiyaviy birikma o‘zining suyuqlanish tеmpеraturasiga yaqin tеmiperatura tarkibiy qismlarga sira ham ajralmasa, maksimum kеskin shaklni оladi. Agar birikma’ ajrala bоshlasa, maksimum silliqlanadi (siyqalanadi). Birikma qancha ko‘p ajralsa, maksimum shuncha siyqa bo‘ladi. Masalan, quyida magniy bilan surma qоtishmalari bilan tanishamiz. Magniy va surma o‘zarо birikib, Mg₃Sb₃ formula bilan ifоdalanadigan хimiyaviy birikma hоsil qiladi. Suyuqlanish diagrammasida bu birikmaga maksimum to‘g‘ri kеladi. Bu birikma 961° da suyuqlanadi, ya’ni magniy bilan surmadan hоsil bo‘lgan qоtishmalarning hammasiga qaraganda yuqоri tеmnеraturada, sоf magniy va sоf surmadan h,am yuqоri tеmpеraturada suyuqlanadi (magniy 651° da va surma 631⁰ da suyuqlanadi

Suyuqliklar va moddaning suyuq holati. Suyuqlik va amorf jismlarning tuzilishi o‘xshash.

Suyuqliklar normal sharoitda agregatsiyaning suyuq holatida bo‘lgan moddalar deyiladi. Tashqi belgilarga ko‘ra, bu holat suyuqlikning ma’lum bir qismi uchun doimiy hajmning mavjudligi, suyuqlik, asta-sekin bug‘lanish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Suyuqlikning to‘g‘ri shakli to‘p (tomchi) bo‘lib, u sirt tarangligi ta’sirida suyuqlik hosil qiladi. Bu tortishish kuchi bo‘lmaganda mumkin. Tomchilar suyuqlikning erkin tushishida va kosmosda hosil bo‘ladi kosmik kema, vaznsizlik sharoitida suyuqlikning sezilarli hajmi to‘p shaklini olishi mumkin. Tinch holatda suyuqlik sirt ustida tarqaladi yoki har qanday idishning hajmini to‘ldiradi. Noorganik moddalardan suyuqliklarga suv, brom, simob va bir necha turg‘un suvsiz kislotalar (sulfat, gidroftorik va boshqalar) kiradi. Organik birikmalar orasida juda ko‘p suyuqliklar mavjud: uglevodorodlar, spirtlar, kislotalar va boshqalar. Organik birikmalarning deyarli barcha gomologik qatorlarida suyuqliklar mavjud. Sovutganda gazlar suyuq holatga o‘tadi va qizdirilganda - metallar, barqaror tuzlar, metall oksidlari.
Suyuqliklar tarkibidagi zarrachalarning tabiatiga ko‘ra atomik (suyultirilgan gazlar), molekulyar (eng keng tarqalgan suyuqliklar), metall (erigan metallar), ionli (erigan tuzlar, metall oksidlari) ga bo‘linadi. Ayrim moddalardan tashqari, suyuqliklarning aralashmalari va suyuqlikdagi turli xil moddalarning eritmalari suyuq holatda bo‘ladi. Suyuqliklar orasida eng katta amaliy ahamiyatga ega suv bo‘lib, u biologik erituvchi sifatidagi o‘ziga xos roli bilan belgilanadi. Kimyo va amaliy sohalarda suyuqliklar gazlar bilan bir qatorda moddalarning barcha turdagi transformatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun vosita sifatida eng muhim hisoblanadi. Suyuqliklar issiqlikni quvurlar orqali uzatish uchun, gidravlika qurilmalarida - ishchi suyuqlik sifatida, mashina qismlarini harakatga keltirish uchun moylash materiallari sifatida ham ishlatiladi.
Moddaning suyuq holatida zarralar van-der-Vaals radiuslari yig‘indisiga yaqin masofada joylashgan. Molekulalarning potentsial energiyasi ularning gazdagi energiyasiga nisbatan manfiy bo‘ladi. Gaz holatiga o‘tish paytida uni engish uchun molekulalarga kinetik energiya kerak bo‘ladi, bu taxminan potentsial energiyaga teng. Shuning uchun modda o‘rtacha kinetik energiya o‘zaro ta’sirning potentsial energiyasiga taxminan teng yoki undan past bo‘lgan harorat oralig‘ida suyuq holatda bo‘ladi, lekin nolga tushmaydi.
qayerda e - natural logarifmlar asosi; R - universal gaz doimiysi; AN isp - suyuqlikning bug‘lanishining molyar issiqligi; L - suyuqlikning xossalariga qarab doimiy.
Tenglamani tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, suyuqlikning bug’bosimi harorat oshishi bilan tez ko‘tariladi, chunki harorat manfiy ko‘rsatkichning maxrajida bo‘ladi. (7.13) tenglama, agar harorat ma’lum bir moddaning bug‘ining kritik haroratidan sezilarli darajada past bo‘lsa, juda aniq bajariladi.
Suyuqlikning bug’bosimi atmosfera bosimiga teng bo‘ladigan haroratga yetganda, suyuqlik qaynaydi. Bu suyuqlik yuzasida havo borligini taxmin qiladi. Agar suyuqlik yopiq idishda, masalan, silindrda, atmosfera bosimiga (101,3 kPa) teng bosim hosil qiluvchi piston bilan o‘ralgan bo‘lsa, suyuqlik qaynash nuqtasiga qadar qizdirilganda, suyuqlik ustidagi bug‘ hali chiqmagan.
Gaz va suyuqlik molekulalari orasida ularning harakatining o‘rtacha tezligiga nisbatan tezroq va sekinroq molekulalar mavjud. Tez molekulalar tortishishni engib, erkin hajm mavjudligida gaz fazasiga o‘tadi. Bug‘lanish jarayonida tezroq molekulalarning yo‘qolishi tufayli suyuqlik soviydi. Yopiq hajmdagi suyuqlik yuzasida ma’lum bir bug’bosimi o‘rnatiladi, bu suyuqlikning tabiatiga va haroratga bog‘liq. Bog‘liqlik ko‘rsatkichli tenglama bilan ifodalanadi. Qaynatish nuqtasi oshib ketganda, bug’paydo bo‘ladi, ya’ni. gaz fazasi va porshen ko‘tarila boshlaydi, chunki issiqlik ta’minlanishi va bug‘ning hajmi ortib boradi (7.4-rasm).