|
Sindikat - bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning birlashmasidir. Bu holatda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma ishtirokchilarining o’zida saqlanib qolgan holda, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqaligina amalga oshiriladi. Sindikat ta’sis etgan umumiy savdo shirkati sindikatning har bir a’zosi bilan savdo - sotiq to’g’risidagi shartnoma tuziladi. Banklar ham sindikat tashkil tishlari mumkin. Bank sindikati a’zolari guruhning har qanday a’zosini chiqargan qimmatli qog’ozlarni sotib oladi. Kyingi ko’rinishi investitsiya dillari guruhi shaklida namoyon bo’ladi. Bunda investorlar o’rtasida tarqatish uchun qimmatli qog’ozlarning navbatdagi yoki yangi emissiyasini sotib olishga rozilik bildirganlaridan keyin sindikat tuziladi.
Trest - ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy egalikni ta’minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko’rinishidagi birlashmasi. Sanoat monopoliyalarining 20 - yillaridagi eng yuqori shakli trest tarkibiga kirgan ishtirokchilar o’zlarining ishlab chiqarish mustaqilligini yo’qotadi va bu sohalardagi faoliyatida markaziy boshqarma qaroriga amal qiladi. Sobiq SSSR mamlakatlarida mahsulotning bir turdaligi yoki xom – ashyoga ishlov berish bosqichlari bo’yicha o’zaro bog’langan korxonalar birlashmasi ko’rinishida yuzaga chiqqan. O’zbekiston hududida ham aynan 1930 – 90 yillarda qurilish, avtomobil transporti, tayyorlov, qishloq xo’jaligining tashkiliy tuzilmalari ko’rinishida namoyon bo’lgan.
Konsorsium - tadbirkorlarning yirik moliyaviy operasialarni birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi ( masalan, yirik miqyosli loyihalarga juda katta miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki invevtitsiyalar qo’yish ) tushiladi.
Konsern - rasmiy jihatdan mustaqil boʻlgan, koʻp tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari) ning majmuini oʻz ichiga oluvchi birlashma. Odatda bunday birlashma maʼlum ishlab chiqarish faoliyatini bosqichma – bosqich ravishda amalga oshirish uchun zarur boʻlgan turli soha korxona va tashkilotlaridan tuziladi. Bunda bosh tashkilot qolgan ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozirda sun ʼiy monopoliyalarning sanab oʻtilgan shakllari orasida konsernlar keng tarqalgan. Konsern diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, koʻp tarmoqli koorporatsiya. Aksariyat hollarda korxonalarning bunday guruhlari shu korxonalar aksiyalarining asosiy qismini oʻz qoʻlida toʻplagan bosh korxona (xolding) atrofida birlashadi. Konsern tarkibiga (sanoat, transport, savdo, bank sohasi) turli tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning koʻpgina mamlakatlarida joylashgan oʻnlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi. Turli mintaqalarda joylashgan, ayrim tovarlarni ishlab chiqaradigan va konsernga nominal kiradigan korxonalar bosh kompaniyaning shoʼba filiallari, shoʻba kompaniyalari hisoblanib, oʻz xoʻjalik mustaqilligini saqlab qoladi. Amalda konsern tarkibidagi korxonalar ilmiy - texnikaviy va ishlab chiqarish taraqqiyoti, shuningdek, investitsiya, moliya, tashqi iqtisodiy faoliyat, korxonalarga xizmat koʻrsatishni tashkil etish sohalaridagi vazifalarni markazlashtirish asosida faoliyat koʻrsatadi. Korxonalar umumiy moliya, yagona ilmiy - texnika potensiali va kooperatsiyalashgan barqaror aloqalarga ega boʻladi. Ayrim konsernlar murakkab mahsulotlarni tayyorlashning jami ishlab chiqarish siklini amalga oshirishi mumkin. Tarmoq va tarmoqlararo konsernlar bor . Bir korxona faqat bir konsernga kira oladi.
Konsern dastlab birinchi jahon urushi yillarida (1914—18) tashqil topgan. Hozirgi davrda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda sanoat, transport, savdo, bank, sugʻurta, aloqa, matbuot, radiotelevideniya kompaniyalarini birlashtiradigan, xalqaro darajada faoliyat koʻrsatadigan, jahon mamlakatlarida shoxobchalari keng rivoj topgan konsernlar bor . Xalqaro konsernlar transmilliy konsernlar deb ataladi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish sharoitlarida Oʻzbekistonda 1991 yil oktyabrdan boshlab moddiy ishlab chiqarish bilan bogʻliq tarmoq vazirliklari oʻrnida yirik konsernlar tashkil qilindi ("Oʻzkimyosanoat", "Oʻzdavmashkonsern ", "Radioelektrontexasbob", "Oʻzbaliq", "Oʻzavtoyoʻl" va boshqalar).
Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy tomonlari mavjud.
Mоnоpоliyaning salbiy tоmоni sifatida quyidagi jihatlarni ko’rsatish
mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
