Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

2.
 
Shayırdıń liro-epikalıq poeziyası 
Xalıq shayırı T.Jumamuratovtıń bay dóretpesinde onıń epikalıq poeziyası belgili orındı 
iyeleydi. Ol 1950-70-jıllar aralıǵında 

Kiyiktiń eki ılaǵı

, 

Doslıq

(

Jalınlı kúnler

), 

Bala 
tuwralı sóz

, 

Áǵayinli eki batır

, 

Ananıń kewli balada

, 

Qásiyetli gáwhar tas haqqında ertek

, 

Okean ortasında

, 

Suwǵa ketken adam

, 

Mákarya sulıw» atlı poetikalıq shıǵarmaların jazdı. 
Avtordıń usı atı atalǵan shıǵarmalarınıń janrlıq qatnası hár qıylı boladı. Olardan: 

Kiyiktiń eki 
ılaǵı

, 

Bala tuwralı sóz

, 

Ananıń kewli baladae» 

Okean ortasında

, 

Suwǵa ketken adam

shıǵarmaların poema dep atasa, al 

Doslıq

shıǵarmasın povest, 

Mákarya sulıw

shıǵarmasın 
qosıq penen jazılǵan roman dep atadı. 
Shayırdıń joqarıdaǵı epikalıq shıǵarmalarınıń syujeti turmıstıń ózinen alınsa, al bir 
qatarlarda folklorlıq syujetlerden paydalanadı. Shayırdıń 

Kiyiktiń eki ılaǵı

poeması balalarǵa 
arnalǵan. Shıǵarmanıń syujetiniń áhmiyeti júdá kúshli. Bunda mektep oqıwshılardıń tábiyattı, 
haywanatlar dúnyasın qorǵawǵa sáwlelengen. Poemanıń syujetinen kórinip turǵanınday-aq ana 
kiyiktiń qasqırdıń topılısınan jaraqatlanıwı hám usı sebepli kiyiktiń jan tapsırıwı, onıń jetim 
qalǵan eki ılaǵınıń oqıwshı balalar tárepinen tárbiyalanıwı shayır tárepinen ayrıqsha súyiwshilik 
penen súwretlengen. 
Shayırdıń xalıq ańızı tiykarında jazılǵan 

Aǵayinli eki batır

poeması da Watan 
súyiwshilik problemasına qurılǵan. Sursha hám Atıraq degen, qarsı kelgen jawın jeńbey 
qoymaytuǵın eki batır boladı. Olar jáwgershilikte júrgende Sursha jaradar bolıp qaladı. Atıraq 
qashqan jawdı quwıp ketedi. Jawdı jeńip ǵayrı elde patsha boladı. Elin de, tuwısqanın da 
umıtadı. Sursha inisiniń natuwrı isine ókinedi. Atıraq elge qaytsın dep adam jiberedi. Atıraq onıń 

---

65 
sózin tıńlamaydı. Ekinshi ret barǵan batır tuwılǵan jerden qızıl gúl hám duwtar alıp barıp saz 
shertedi. Atıraq tuwǵan jerdiń gúlin iyiskep, sazınıń namasına biyhush bolıp: 
Basqa elde bolǵansha xan, 
Óz elimde bolıp shopan, 
Júrgenim mıń ese artıq. 
Bilgen eken meniń aǵam,-dep xanlıqtı taslap eline qaytadı. 
Poemada Sursha obrazı tabıslı shıqqan. Ol batır, er júrek óz Watanın shın kewilden 
súyetuǵın patriotı.
Xalıq ertegi syujeti tiykarında jazılǵan 

Qásiyetli gáwhar tas haqqında ertek

poemasınıń 
tiykarǵı probleması hadal miynetti jırlawdan ibarat.
Bir shopan ǵarrınıń tentek úsh balası boladı. Ǵarrı mal baǵıp júrgende oǵan jolbarıs 
topıladı. Ǵarrı jolbarıstıń belinen qısıp óltirmekshi boladı. Biraq shaması kelmey hálsireydi. Sol 
waqıtta bir mergen kelip jolbarıstı basınan atıp óltiredi de kózden ǵayıp boladı. Ǵarrı tiri qaladı. 
Ol mal baǵıp júrip qásiyetli gáwhar tastı tawıp aladı. Ǵarrı dáslep tastı alıwǵa qorqada. Tasqa til 
pitip: 
Jırtqıshtıń patshası deydi, 
Talabı sol adam jiydi, 
Túsin qarasań jolbarıs, 
Omırawı keń neshe qarıs, 
Adamdı-qurtaman degen, 
Ol haywandı óltirdiń sen, 
Sol miynetiń ushın, 
Men turman húrmetiń ushın, 
Dúnyadaǵı hasıl taspan, 
Jalqawlarǵa juwımaspan- 
-deydi. Ǵarrı tastı aladı. Balaların miynet súyiwshilikke, aqıllılıqqa tárbiyalaydı. Poema-
kim miynetti súyse, baxıt ta, ataq ta, abıroy da sonıki boladı degen ideyanı ortaǵa qoyadı. 
Poemada ǵarrınıń obrazı sheber jasalǵan. Ol miynetkesh, batır hám er júrek, tárbiyashı ata. 
Shayırdıń «Alǵıs” (Sońǵı atı “Janlı kúnlerde”) atlı qosıq penen jazılǵan povestinde 
qaraqalpaq jigiti Ayaptıń Ullı Watan urıs jılları Qırımdaǵı partizanlıq háreketleri súwretlengen. 
Ayap er júrek, batır, óz Watanınıń shın kewilden súygen azamat. Ol basshılardıń bergen 
tapsırmaların shın kewilden orınlaydı. Qıyınshılıqlardan qorıqpaydı. Jaw qolına túskende de 
Watannıń sırın ashpaydı. Ol jawınger dosların da shın kewilden járdem beredi. Shıǵarmada Ayap 
obrazı júdá unamlı shıqqan. 
T.Jumamuratovtıń xalıq ápsanası tiykarında jazǵan 

Bala tuwralı sóz

poemasınıń ideyası 
oǵırı kúshli. Poema Shıǵıs xalıqlarında atı Iskender dep atalǵan Aleksandr Makedonskiydiń 
ómirine tiyisli xalıq dóretken bir ápsana tiykarında jazılǵan. Qısqasha mazmunı tómendegishe: 
Bir ret Iskenderdiń tamaǵında qıyaq súyek turıp qaladı. Onı hesh kim ala almaydı. Endi janı 
kózine kóringen Iskender atı dúnyaǵa jayılǵan táwip Hákim Ulıqmandı shaqıradı. Hákim 
Ulıqman xalıqtıń balasın ayawsızlıq penen qırǵan Iskenderge óz balańdı jelkeńniń ústinen soysań 
táwir bolasań deydi. Biraq balanı soymaydı, al onıń jelkesi ústinen qanǵa uqsaǵan qızıl boyaw 
quyadı. Balamnan ayrıldım dep qattı qıynalıp baqırǵanda Iskenderdiń tamaǵındaǵı súyek jerge 
tors etip túsedi. 
Solay etip, shayır poemanıń ideyasın tómendegi qatarlar arqalı belgileydi 

---

66 
Zalımlar bar jandı shóptey otaǵan, 
Eske tússe qapa bolıp jataman, 
Maǵan bergen zor sıylıǵıń sol bolsın, 
Hesh perzentti ayırma sen atadan§ 
Ata barma perzent ǵamın jemegen, 
Óziń kórdiń muhabbatı em eken, 
Ana barma

Jan perzentim saw bolsın, 
“Ájel kelse jol meniki”-demegen. 
Poemada Iskender sonshelli jawız, kóp ellerdi basıp alıp, kóp adamnıń qanın tókken patsha 
bolsa da ájel aldında sonshelli ázzi qorqaq etip kórsetilgen. 
Mine óziń kórip tursań halımdı, 
Sarp eteyin ǵáziynemdi, malımdı 
Barlıǵı da bir basımnan sadaǵa- 
Dep zarlanıp Ulıqmanǵa jalındı. 
Shayır óz poemasında xalıqtıń qaharmanı Ulıqmandı dana, ádil, tapqır adam etip kórsetedi. 
Shayırdıń 

Ananıń kewili balada

poeması belgili marhum jazıwshı Mırzaǵaliy 
Dáribaevtıń jesir qalǵan zayıbı Mamıq hám qızı Roza haqqında jazılǵan. Poemanıń syujeti 
menen qaharmanlar háreketiniń tiykarında alınǵan waqıyalar tipik bolmaǵanlıqtan bul poema 
jaqsı tabısqa erise almadı. Poema óz waqtında jergilikli baspa sóz betinde ádil kritikalandı. 
T.Jumamuratovtıń 

Okean ortasında

poeması da belgili waqıya tiykarında jazılǵan. 
Burınǵı Sovet armiyasınıń jawıngeri: Ivan, Filip, Anatoliy, Asqat- Tınısh okeannıń jaǵasında 
gúzette turǵanda kúshli dawıldan tros úzilip okeanǵa ıǵıp ketedi. Qırıq toǵız kúnde Amerika 
jaǵalıǵınan shıǵadı. Olardıń kateri xodlanbaydı. Suwı, azıq-awqatı tawsıladı. Biraq tórtewi 
bekkem internacionallıq doslıǵına sadıq boladı. 
Shayır usı real faktten joqarı kóterile almaydı. Poemada real fakt bayanlanadı, biraq 
qaharmanlardıń dara obrazları oqıwshınıń kóz aldına eleslerlik dárejede jasalmay qaladı. Shayır 
poemada Askadtıń súygen qızı Násiymanıń tınıshsızlanıwlarında ulıwma bayanlaw menen 
beredi. 
Solay etip, shayırdıń «Anamnıń kewili balada», «Okean ortasında» poemaları aytarlıqtay 
tabısqa erise almaǵan shıǵarmaları boldı.
T.Jumamuratovtıń erterektegi jazǵan 

Ukrain qızı

(sońǵı atı 

Ushırasıw

1963-jılı jazǵan), 

Suwǵa ketken adam

shıǵarmalarında sátsiz shıǵarmalardıń qatarına jatqarıwǵa boladı. Sebebi, 
urıs waqtında jaradar bolǵan qaraqalpaq soldatına medicinalıq járdem etken Ukrain qızı Oksana 
menen aradan kóp jıllar ótkennen keyin sol jigit Qırımda qayta ushırasadı. Eger shayırdıń 
soldattıń jaradar bolǵan epizodın esapqa almasaq, poemaǵa syujet bolatuǵın qaharmanlardıń dara 
háreketlerin ashıwǵa xızmet etetuǵın waqıyalar joq. Sonlıqtan poemada qaharmanlardıń dara 
obrazları da shıqpay qalǵan. 
Xalıq ápsanası tiykarında jazılǵan 

Suwǵa ketken adam

poemasında bir batır jılqıman 
suwǵa uǵıp baratırǵan adamdı qutqaradı. Suwdan alıp shıqsa ol Áspandiyar xan bolıp shıǵadı. 
Jılqıman jawız xandı qutqarǵanına ókinedi. Bul jerde poemaǵa tiykar bolatuǵın waqıya hám 
adam háreketi joq.
Shayırdıń 

Mákarya sulıw

dástanı xalıq legendası tiykarında jazılǵan. Erterek waqıtta 
Xorezmdi jaylaǵan, ilimdi, ikramdı súygen bay Dáwqara qızı menen birge sawda isi menen 
Arzamas qa baradı. Ol jerde Mákarya shaxmat oyını ústinde orıs jigiti Paramon menen tanısadı. 

---

67 
Eki jas birin-biri súyip qaladı. Biraq Dáwqara qızın Xorezmge alıp qaytadı. Eline kelgennen 
keyin jawız xan Kókshe qızın hayallıqqa soratadı. Dáwqara kónbeydi. Kókshe Dáwqaranıń mal-
múlkin basıp almaqshı boladı. Dáwqaraǵa Paramon járdemge keledi. Orıslar menen Dáwqara 
baslaǵan Baǵdatlılar birigip Kókshe xandı jeńedi.
Dástanda Dáwqara, Mákarya, Paramon, Lyudmila, Kókshe, Ayaz obrazları tabıslı shıqqan.