Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Tayanısh sózler: 
Filosofiyalıq lirika, tórtlikler hám rubayılar, úsh qatarlı qosıq, yumor 
hám satira, sarkazm, grotesk, poemalar
 
1.T.Jumamuratov lirikasınıń janrlıq ózgesheligi 
Belgili qaraqalpaq shayırı T.Jumamuratovtıń dóretpeleri Ullı Watandarlıq urıstan keyingi 
dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasın rawajlandırıwda úlken orın iyeleydi. Ol kóp sanlı lirikalıq, 
satiralıq qosıqlar, ocherkler menen gúrrińler, pessalar, poemalar dóreti. Onıń kóplegen 
shıǵarmaları orıs, ózbek, qazaq hám basqa da tuwısqan milletler tillerine awdarıldı. Ol orıs hám 
jáhán klassikalıq ádebiyatınıń wákilleriniń, tuwısqan xalıqlar ádebiyatları wákilleriniń bir qatar 
shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı. T.Jumamuratov Shıǵıs klassikalıq ádebiyatınıń belgili 
wákili Omar Hayyamnıń rubayların parsı tilinen qaraqalpaq tiline awdarǵan. Ol bunday 
miynetleri ushın 

Húrmet belgisi

menen sıylıqlandı. T.Jumamuratovqa 

Ózbekstan xalıq 
shayırı

, 

Qaraqalpaqstan xalıq shayırı

húrmetli ataqları berildi. Ol Respublikalıq Berdaq 
atındaǵı sıylıqtıń laureatı.
T.Jumamuratov 1915-jılı Moynaq rayonınıń 

Aqdárya

awılında tuwıladı. Bala 
waqıtlarınan baslap-aq xalıq erteklerin, qosıqların, dástanların ıqlası menen tıńlaydı. Dáslep 
óziniń awılında muǵallim, soń Moynaq rayonlıq gazetasıda redaktor bolıp isleydi. Ol 50-jıllarda 
Nókiske shaqırtılıp, respublikalıq baspa sózde, radio esittiriwde, jazıwshılar awqamında jumıs 
isleydi. Onıń dáslepki qosıqları, feleton, ocherkleri Moynaq rayonlıq «Qızıl balıqshı» 
gazetasında járiyalanıp turadı.
Shayırdıń belgili qosıǵı 1937-jılı 

Qızıl Qaraqalpaqstan

gazetasında basıladı. 1940-jıldıń 
ayaǵında shayır dóretiwshiliginde úlken basqısh kózge túsedi. Sebebi, ol 1950-jıldıń baslarında 
Nókiske keledi. Respublikanıń baspa sóz shólkeminde jumıs isleydi. 1950-jıllardıń ekinshi 
yarımınan baslap shayır dóretiwshiliginiń teması hám janrlıq formaları keńeyip baslaydı. Burınǵı 
awızeki ádebiy úlgilerdi eske túsiretuǵın qatarlardıń ornına paydalanılǵan tereń filosofiyalıq 
qatarlar, sonday-aq oydı publicistikalıq túrde ashıq beriwshilik, shıǵıs hám batıs ádebiyatlarınıń 
sintezinen tuwǵan tereń poeziyalıq úlgiler shayır dóretiwshiliginiń xalıqtıń arasında jáne de 
keńirek taratıwǵa tiykar saldı.
Shayırdıń dáslepki poeziyalıq toplamı «Júrek muhabbatı» degen at penen 1956 jılı baslıp 
shıqtı. Usıdan soń onıń kórkem shıǵarmalar jıynaǵı izbe-izli «Muhabbat sırı» (1958), (prozalıq), 
«Doslıq» (qosıq penen jazılǵan povest, 1959), «Meniń zamanlaslarım» (1961), «Dáwran 
juldızları» (1962), «Káramatlı tulǵa» (1965), «Tańlamalı shıǵarmaları» (1967), «Tolqında 
(1970), «Mákarya sulıw» (1973) baslıp shıqtı. T.Jumamuratov urıstan sońǵı jılları, ásirese, 50-
jıllardın ekinshi yarımınan baslap xalıqqa ken tanıla basladı. Onıń dóretiwshiligi lirikalıq hám 

---

63 
yumor-satiralıq qosıqlardan, xalıq turmısın keń planda alıp súwretleytuǵın poemalardan, prozalıq 
hám drmalıq shıǵarmalardan ibarat boldı.
Bul jıllardaǵı qosıqları janrlıq jaqtan hár qıylı. Mısalı: ayırım qosıqlarında (

Jarasar

, 

Júrek muxabbatı

, 

Shayırlıq shárti

, 

Ámiwdárya

, 

Berdaqqa eliklew

) poetikalıq pikirlerdi 
jaqsı beriw, geyde ómir faktlerine filosofiyalıq oy-juwırtıw usılı kúsheydi. Bunnan basqa shayır 
qosıqlarında jańa forma tabıwǵa degen tınbay umtılıwshılıq tereń bayqaladı. Ol altı qatarlı, hár 
qatarı tórt ırǵaqlı, 15-16 buwınlı Shıǵıs hám qaraqalpaq poeziyasında keń qollanılatuǵın 
muxalles, sonday-aq milliy poeziyamızda júdá keń qollanılıp kiyatırǵan tórt hám bes qatarlı, hár 
qatarı eki hám úsh ırǵaqlı qosıq formasın da qaraqalpaq ádebiyatına engizdi. Bunnan basqa 
shıǵıs poeziyasında keń tarqalǵan ǵázzel (

Nawayı haqqında

) formasın da shayır keń 
paydalandı. 
Tilewbergen shayırdıń tvorchestvosınıń 
mańızı
xalıqlar arasına tuwısqanlıq, tilekleslik 
sezimleriniń urıǵın sebiwshi iygilikli tilekten ibarat. 
Kórkem ádebiyattıń qaysı janrı bolsa da onda adam hám onıń miynetke, jámiyetke, 
muhabbatqa, joldaslarına kózqarasları beriledi. Kórkem shıǵarmanıń negizinde adam turadı. 
«Paxtakesh dosqa», «Traktorshı dostıma», «Balıqshıǵa», «Miynet palwanı», «Kórdim» 
qosıqlarında adamlardıń miynet procesindegi obrazı jasalǵan. Shayır búgingi kúnniń aktual 
problemaları, ayırım adamlardıń, miynet kollektivleriniń tabısları haqqında qosıqları jazdı. 
Mısalı: 

Tórtkúl

, 

Shımbayǵa

, 

Miynet palwanı

, h.t.b. Onıń bul temada jazılǵan qosıqlarında 
pikirlerdi publicistikalıq, poetikalıq bayanlaw, dáwirdiń lapızın keńnen táriyiplew qubılısları orın 
aldı. Bul belgiler shayır qosıqlarına ayırıqsha ómirsheńlik baǵısh etti. 
T.Jumamuratov poeziyasında xalıqlar doslıǵı temasına da ayırqsha itibar berdi. Onıń 

Qırǵız dostıma

, 

Qazaq jigitine

qosıqları bar. 
Bul qosıqlarında xalıqlardıń buzılmas doslıǵı turmıslıq faktlerdi poetikalıq pikirlewge 
salıw arqalı súwretlenedi. Jáne de shayırdıń 

Sábit tuwralı

, 

Muxtarǵa

, 

Asqarǵa

, 

Ǵábit 
Musrepovqa

, 

Ǵafur Ǵulamǵa

qosıqlarında kúshli lirizm menen jeńil yumor tábiyiy birigiwin 
taptı. Demek, T.Jumamuratov 1950-jıllarǵa kelip qaraqalpaq awız eki ádebiyatında hám jazba 
ádebiyatta belgili orınǵa iye arnaw janrın rawajlandırıwǵa da úlken úles qostı. Nátiyjede onıń 
kóplegen qosıqları bul janrdıń belgili bir baǵdar alıp bunnan bılayǵı rawajlanıwında áhmiyetke 
iye boldı. 
Shayırdıń xalıqlar doslıǵı temasına baǵıshlap «Qazaqstan dápterinen» qosıqlar ciklin 
dóretti. «Bul ne degen keń jáhán», «Qaraǵandı», «Temir tawda», «Abay eskertkishine», «Tek 
torǵay shırıldaydı», «Burabay» qosıqlarınıń ideyalıq-kórkemlik dárejesi joqarı. Máselen, 
«Burabay» qosıǵında kól tábiyatın janlı etip, sulıw peyzajlıq kartina jasaydı.
Kóshken bulltı qushaqlap kórimlikke, 
Aspannıń ayasınan sepken jawın, 
Kún kúlimlep qarasa qaraǵaylar, 
Jel menen jelpildeter kók jalawın, 
Kókshe taw sonshe nege boldı biyiik, 
Turǵanday boyın sozsa kundi súyip, 
Bawırında Burabaydıń seksen kóli 
Aynası qaraytuǵın basın iyip. 
1960-jıllar ortalarınan baslap shayırdıń lirikasında filosofiyalıq-publicistikalıq baǵdar 
kúsheydi. Shayırdıń óziniń eliw jasqa toıw kúnine arnap jazılǵan 

Ómirimniń lirikası

qosıǵında 

---

64 
ómir bayanlıq faktler publicistikalıq lirika ruxında berilse, 

Tasqında

toplamındaǵı «Órletti 
ómir epkini

qosıqları dúrkininde filosofiyalıq pikir kúsheydi. 
Shayırdıń «rubayatlar» degen janrlıq atama menen járiyalangan tórtlikleri ómir, jámiyetlik 
turmıs, adamgershilik pazıyletler hám basqa qubılıslar haqqındaǵı filosofiyalıq hám didaktikalıq 
mazmunǵa qurılǵan.
Kúnler óter júyrik attay shabısıp, 
Báhár keler qıs ómirin tawısıp, 
Hár bir kúnniń hár saattıń ornı bar, 
Omir ushın hesh bir kún joq awısıq 
T.Jumamuratov qaraqalpaq ádebiyatında yumor hám satiralıq qosıqtıń rawajlanıwına úles 
qosqan shayırlardıń biri. Ol 

Qosıq haqqında qosıq

, 

Másmambettiń túsi

, 

Allamurat álpayım

, 

Ton menen tobeles

h.t.b. yumor-satiralıq qosıqların hám 

Qarlıǵash, mıltıqshı hám jılan

atlı 
tımsalın jazadı. 
Shayırdıń 

Másmambettiń túsi

qosıǵında kúnde jumısqa araq iship más halında kelgen 
basshınıń kelbeti súwretlenedi. Ol májiliste otırıp uyıqlap ketip tús kóredi. Túsinde kóp balıq 
uslap jobanı orınlaydı. 
Shayır 

Traktor 
hám 
ketpen

degen 
satiralıq 
qosıǵında 
awıl 
xojalıǵın 
mexanizaciyalastırıwǵa qarsı adamlardı ketpen obrazı arqalı sınasa, 

Ton menen tobeles

qosıǵında kóknar iship más bolıp, pıshıqtıń muyawlaǵanın jaqtırmay, pıshıq dep óz tonın ózi 
otqa salǵan náshebenttiń ómirindegi yumorlıq kórinisti súwretleydi. Qosıq búgingi araqxorlıqqa, 
náshepazlıqqa gúres dáwirinde de júdá áhmiyeteli. Shayırdıń yumor hám satiralıq qosıqlarına 
jeńil kúlki menen satiralıq ótkir pikirdiń birigiwi turmıstaǵı kúlkili momentlerdi súwretlep 
kórsetiw arqalı oqıwshınıń sezimine tásir etiw baslı orındı iyeledi.