Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

2. Ekinshi jer júzilik urıstan keyingi dáwirdegi qaraqalpaq poeziyası 
Poeziya barlıq waqıtta óziniń turmıs hádiyselerine tez juwap bere alıwı, xalıqtı tolqıtqan 
oy-sezimlerdi óz waqtında sáwlelendire alıwı menen ajıraladı. Urıstıń barlıq mashaqatların 
basınan keshirgen lirikalıq qaharmannıń jeńisten keyingi júregin tolqıtqan quwanısh sezimi 
birinshi náwbette lirikada óz sáwleleniwine iye boldı. S. Nurımbetovtıń «Dańqlı kún», 
«Jazıwshılar bol tayar» qosıqlarında jeńis iyelerin qutlıqlaw, paraxat turmısqa quwanısh 
sezimleri jırlanadı. J. Aymurzaevtıń «Keldi kútken kúnimiz» qosıǵında «Tıńlańızlar» sózi asa 
quwanıshtıń leytmotivine aynalǵan. Qosıqtaǵı publicistikalıq pafos, «tıńlańızlar» sóziniń hár bir 
qatarda qaytalanıwı onıń emocionallıq tásir kúshin arttıradı. Xalqımızdıń jeńis penen maqtanısh 
etiwi Á. Shamuratovtıń «Shad xabar» qosıǵında da súwretlengen. 
B. Qayıpnazarovtıń «Kók emen» balladası tariyxıy jeńiske baylanıslı oy-sezimlerdi 
sáwlelendiriwshi qunlı shıǵarmalardıń biri boldı. Bunda kók emen obrazı arqalı xalqımızdıń 
mártlik, shıdamlılıq. dushpanǵa qarsı óshpenlilik qásiyetleri sáwlelengen. Rus jerine tereń tamır 
urǵan kók emenniń hár bir shaqası bir jawınger bolıp kórinedi. Onıń ayırım shaqaların oq 
sharpısa da qáddin tómen iymewi xalqımızdaǵı iyilmes erktiń gúwasınday bolıp kórinedi. 
Ol ele tur. Ashıwlı. 
Jaw aldında iyilgen emes, 
Onı zorlap, kúsh penen hárgiz, 
Iyildiriw hesh múmkin emes. 
Lirikada jeńisti jırlaw paraxatshılıqtı hám ol ushın gúresiw shaqırıw xalqımızdıń oy 
sezimlerin tereń súwretlew menen bekkem birigip ketti. Sonlıqtan da xalıqtıń oy sezimi menen 
jasawshı hár bir shayırdıń dóretiwshiliginde bul temanıń óz sáwleleniwin tabıwı tábiyiy nárse. I. 
Yusupovtıń «Hesh qashan» qosıǵı xalqımızdıń turmıstı súyiwshiliginiń patriotizmi menen
birigip ketiwi arqalı ajıralıp turadı. A. Dabılov «Tınıshlıqtı súyemen», «Tınıshlıq haqqında» 
degen qosıqlarında tradiciyalıq súwretlew qurallarınan sheberlik penen paydalanıldı. Shayır 
aspan menen juldızdı, teńiz benen qundızdı da tınıshlıqtıń ashıqları retinde janlandırıp 
súwretleydi. 
J. Aymurzaevtıń «Báhár súygen yar» qosıǵında báhárdi tek sırtqı sulıwlıǵı ǵana emes, al 
jańasha miynet báháriniń ózgeshelikleri ayqın súwretlengen. Báhár paslınıń sulıwlıǵı menen 
paraxat turmıstıń quwanıshı hám jeńimpaz xalıqtıń kóterińki kewil yoshı bul qosıqta birigip 
ketken. Miynet báháriniń janlı obrazı A. Dabılovtıń «Báhár» qosıǵında da sheber berilgen. 
Óksheńdi kóter dep qısqı toqsanǵa 

---

33 
«Endi náwbet ber» dep erkin bostanǵa, 
«Nur shashaman» degen jáhán aspanǵa» 
Qulaqqa kelip tur úni báhárdiń. 
Adamlardıń miynet erligi Qaraqumdı ayırıp salınǵan temir jol qurılısında, tolqınlı Aralda 
balıq awlawda, mol aq altın ushın gúreste de anıq kórindi. Miynet adamlarınıń obrazı A. 
Dabılovtıń «Aral qızı Aqsúyrik», S.Nurımbetovtıń «Paxtakesh qız» qosıqlarında bir qansha tereń 
ashıldı. 
Urıstan sońǵı jıllar poeziyası tematikalıq jaqtan bay bolıwı menen ajıraladı. Ana 
Watanımız, Moskva qalası, abadanlasqan turmıs, xalıqlar doslıǵı haqqında kóplep qosıqlar 
dóretildi. A.Dabılovtıń «Temir jol haqqında» qosıqlarında folklorlıq tradiciyanı rawajlandırıp, 
shayır obraz dóretiwde kontrastlı súwretlewden paydalanadı. «Hástesi sınǵan sham», «dástesi 
sınǵan duwtar» obrazları xalqımızdıń ótmish turmısın real bere alǵan. Xalıqlar doslıǵı teması S. 
Nurımbetovtıń «Doslıq quwanıshta», «Jambılǵa», «Pushkinge», A. Dabılovtıń «Azerbayjanlı 
doslarǵa», J. Aymurzaevtıń «Ózbek qızı», I.Yusupovtıń «Kavkaz» «Lermontov turǵan úyde», 
B. Ismaylovtıń «Doslıq sezimi» qosıqlarında sáwlelendi. 
Urıstan keyingi dáwir poeziyasında yumor-satiralıq qosıqlar da belgili orın iyeleydi. 
Ádebiyatımızda satira hám yumor T.Jumamuratov, S.Nurımbetov, A.Begimov, B.Ismaylov 
h.t.b.lardıń dóretiwshiliginde rawajlandı. T.Jumamuratovtıń «Ton menen tóbeles» satiralıq 
shıǵarmasında jámiyetlik miynetten ózin shette tutıwshı náshebent adamnıń obrazı dóretilgen. 
«Máspanbettiń túsi» satiralıq qosıǵında máskúnemlikke berilgen qaharman obrazı sheber 
dóretilgen. 
Urıstan keyingi dáwirde balalar ádebiyatın rawajlandırıwǵa da jeterli kewil bólindi. 
J.Aymurzaevtıń «Jas áwladlarǵa», M.Seytniyazovtıń «Karim matros» toplamları hám 
S.Nurımbetovtıń «Farxad» poeması balalar ádebiyatına salmaqlı úles bolıp qosıldı. 
Urıstan sońǵı jıllarda dóregen zamanagóy temada jazılǵan shıǵarmalardıń arasında 
I.Yusupovtıń «Akaciya gúllegen jerde» poeması ádebiyatımızda belgili orın iyeleydi. Bul 
shıǵarmada shólistandı ózlestiriwshi miynet adamlarınıń obrazı dóretilgen. 
Urıstan keyingi xalıq xojalıǵın qayta tiklew dáwiri waqıyaların súwretlewge arnalǵan 
poemalarda «konfliktsizlik teoriyası»nıń tásiri ádewir sezilerli boldı. Bul eń dáslep shayırlardıń 
dáwir ushın xarakterli bolǵan Adam xarakterindegi baslı baǵdardı ashıp beretuǵın turmıslıq 
konfliktlerdi taba almaǵanında kórinedi. J.Aymurzaevtıń «Aydın jol» hám I.Yusupovtıń 
«Akaciya gúllegen jerde» poemalarınan kóringenindey shayırlar kóbirek tábiyattı 
boysındırıwdaǵı ushırasqan qıyınshılıqlardı ǵana konfliktke negiz etip alıw menen sheklendi. Al 
jámiyetlik turmıstıń basqa tarawlarında tolıp atırǵan úlken qarama-qarsılıqlar shette qalıp keldi. 
Máselen, N.Japaqov hám X.Seytovtıń «Gúllengen awıl» poemasınıń bas qaharmanı derlik hesh 
qanday turmıs qıyınshılıǵına ushıramaydı. Qaharmanlar obrazınıń tereń ashılıwın támiyinley 
almaytuǵın, mayda-shúyde turmıslıq qarama-qarsılıqlardı beriw menen sheklenedi. Bunday 
turmıs qıyınshılıqlarınıń tereń kórsetilmey, nátiyjede obrazlardıń isenimsiz jaratılıw kemshiligi 
B.Qayıpnazarovtıń «Palwanbek», J.Aymurzaevtıń «Erbay batır», X.Seytovtıń «Jarısqan jaslar» 
poemalarında da orın alǵan. X.Seytovtıń «Jarısqan jaslar» poemasındaǵı
Traktorshı traktorın aydadı, 
Kolxoz atızları gúldey jaynadı. 
degen qatarlardan kórinip turǵanınday, traktordı aydawdan atızlardıń gúldey jaynawı 
realistlik súwretlew bola almaydı.

---

34 
Urıstan keyingi poeziyada áhmiyetli temalardıń biri Ullı watandarlıq urıs dáwirinde elimiz 
adamlarınıń kórsetken qaharmanlıǵın súwretlew bolıp tabıldı. Urıs dáwirindegi fronttaǵı hám 
tıldaǵı erlik Á.Shamuratovtıń «Aqsholpan-Palwan» poemasında sáwlelendi. Watanǵa muhabbat, 
mártlik hám erjúreklik Aqsholpan hám Palman obrazlarınıń baslı ózgesheligin kórsetedi.
S.Beknazarovtıń «Tanya» poemasında urıs dáwirindegi jawınger jaslardıń patriotizm 
ruwxı sáwlelengen. Jas qızdıń dushpanǵa bolǵan jek kóriwshilik sezimi oqıwshıda úlken 
qızıǵıwshılıq oyatadı. Bul shıǵarma tek balalar ádebiyatında ǵana emes, al ulıwma qaraqalpaq 
ádebiyatında óz ornına iye poema bolıp tabıladı. 
Urıs temasın sóz etiwge arnalǵan J.Seytnazarovtıń «Elimizdiń erleri», Ó.Xojaniyazovtıń 
«Erlik», B.Qayıpnazarovtıń «Palwanbek». J.Aymurzaevtıń «Erbay batır» poemalarınıń urıs 
kartinaların kórsetiwge arnalǵan bólimlerinde turmıs haqıyqatlıǵı ústirtin bayan etilgen.
I.Yusupovtıń «Joldas muǵallim» poemasında dáwirdiń jetekshi tendensiyası sáwlelengen. 
Jańa dúzim ornawı menen júz bergen turmıstaǵı hám adamlar psixologiyasındaǵı ózgerisler 
Oraz, Gúljan, Qurban obrazları arqalı sheber ashıp berilgen. Poema dramatizmge tolı, 
xarakterlerdiń ashılıwın támiyleytuǵın turmıslıq momentler sheberlik penen súwretlenedi. 
A.Dabılovtıń «Bahadır» dástanında turmıslıq qarama-qarsılıqlardı kórkem súwretlewde 
folklorlıq tradiciya jetekshilik etedi. Shıǵarmanıń birinshi bóliminde xalqımızdıń Keńes 
húkimeti ornamastan burınǵı turmısı, ekinshi bóliminde Keńes húkimeti ornaǵannan keyingi 
dáslepki dáwiri sóz etilgen. Dástanda Arıslan, Azat, Qırmızı, Shınargúl t.b. qaharmanlardıń 
obrazı dóretilgen. Shayır qaharmanlar obrazın dóretiwde folklorlıq súwretlewlerden sheber 
paydalanıp. qaharman psixologiyasın ashıp beriwshi jetekshi usıllardıń biri- portrettiń ájayıp 
úlgilerin jaratadı. 
Urıstan keyingi qaraqalpaq epikalıq poeziyasında tiykarınan zamanagóy tema dıqqat 
orayında turdı hám shayırlar xalıqtıń turmısın kórkem sáwlelendiriwge háreket etti. Degen 
menen, shayırlar qunlı obrazlar dóretiwge birden erise alǵan joq. Konflikcizlik teoriyasınıń jeke 
adamǵa sıyınıwdıń nátiyjesinde qaharman obrazın dóretiwde sxematizmge jol qoyıw qusaǵan 
kemshilikler orın aldı. Usı jılları dóretilgen S.Nurımbetovtıń «Baxtiyar» dástanınıń tabıssız 
bolıwınıń da sebebi usında bolıp tabıladı.
Urıstan keyingi paraxat turmısta jetekshi tendensiyalardı tereń hám kórkem 
sáwlelendiriwde, ádebiy shıǵarma konflikti ushın turmıstan áhmiyetli qarama-qarsılıqlardı tańlap 
alıwda shayırlarımızdıń tájiriybesiniń bir qansha óskenligi kózge taslanadı.