Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Metagrammatika - yunoncha «metha» - «keyin», «graminatike» - «o'qish va yozish |an'ati»| metaqoidalarga asoslangan grammatika; tavsifiy grammatika, formal grammatika, transformatsion grammatika bosqichlaridan so'ng yuzaga kelgan, qayta yozilgan grammatika; programmalash tillarini tavsiflash uchun tabiiy ril grammatikasi modeli asosida ishlab chiqilgan metaqoidalar to'plami. Lingvis- nk universaliyalar g'oyasi ta' irida metagrammatiKa haqida qarashlar, nazariy va amaliy tadqiqotlar yuzaga keldi. Metagrammatika haqidagi dastlabki g'oyalar Dekart, Levbms kabi matematiklar tomonidan ilgari surilgan ratsional (univer­sal) grammatika yaratish, Klod Lanslo va Antoniy Arnoldlarning (1660, Parij) «Por-Royal grammatikasi» bilan bogiiqdir. Algol 68 uchun ishlangan metaqoi­dalar Wnijgaarden-grammar yoki W-grammar deb nomlangan. Keyinroq 1981- yilda olimlar Gazdar, Pullman Saglar ham metaqoidalar ishlab chiqdi, u Genera­lized Phrase Structure Grammar (GPSGj deb ataladi
Model (lotincha «modelus» so'zidan olingan bo'lib, «nusxa>^ «andaza», «o'lchov^ume'yor» ma'nolarini anglatadi) - fanda shunday moddiy qurilma, gratik, sxema, umuman, bilish vositasi sifatida tushuniladiki, u muayyan original- obyekt haq.dag¹ malumotlar majmui tarzida yuzaga kelgan hosila-obyekt de­makdir. Boshqacharoq tushuntirganda, model tabiiy obyektlarning imitatsiya- sidir (o'xshashi, taqudiy ko'ri iishi), u о zbek tilidagi qolip, andaza so'zlariga mos keladi. Masalan. globus yerning modeli. o'yinchoq mashina haqiqiy mashinaning modeli sifatida baholanishi mumkin.
Modellarni shartli ravisda quyidagicha tasniflash mumkin: 1) tabiiy modellar - o'rganilayotgan obyekt bilan bir turda bo'ladi va undan faqat o'lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba'zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi; 2) matematik modellar - prototipdan (asl nusxadan) jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin u bilan bir xil matematik tasvirga ega bo'ladi; 3) mantiqiy-matematik modellar - belgilardan iborat bo'lib, abstrakt model hisoblanadi va tafakkur jara- yonini o'rganishda qo'llaniladi: 4) kompyuterli modellar - matematik va mantiqiy modellashtirish metodlariga asoslangan holda kompyuterda algoritm va dasturlar- dan foydalanib yaratiladigan modellar.
Modellashtirish - barcha fanlar uchun xos bo'lgan umumilmiy metod hisobla­nadi va u quyidagi tamoyillarga amal qiladi:

• 
  deduktivlik - mantiqiy xulosa chiqarishga asoslangan, xususiylikdan umumiy- likka tamoyilida bo'ladi;
  
• 
  tafakkur eksperimentidan foydalanish;
  
• 
  evristik funksiyaga ega bo'lishi. Ya'ni u yangi g'oyalar bera olishi va uni amaliyotda sinab ko'rish imkoniyati bo'lishi zarur;
  
• 
  eksplanatorlik xususiyatiga, ya'ni tushuntirish kuchiga ega bo'lishi kerak. Shundagina model eski nazariya tushuntirib bera olmagan muammoni hal qiladi, obycktning ilgari kuzatilmagan, ammo kelajakda amalga oshishi mumkin bo'lgan tomonini kashf etadi;
  
• 
  modelni ideallashtirilgan obyekt sifatida talqin qilish.
  

Modellashtirish jarayoni uchta unsurni o'z ichiga oladi:

• 
  subyekt (tadqiqotchi);
  
• 
  tadqiqot obyekti;
  
• 
  o'rganuvchi subyekt va o'rganiluvchi obyekt munosabatini aks ettiruvchi model.
  

Modellashtirish tilshunoslikka slrukturalizm yo'nalishi ta'sirida faol tatbiq qilina boshlandi. Gap strukturasini modellashtirish g'oyasi XX asrning 50-yillari- da amerikalik tilshunos Charlz Friz tomonidan olg'a surildi (1952-yilda «The Structure of English» nomli tadqiqotini yaratdi). Ch.Friz o'z konscpsiyasini dist- ributiv model deb nomlagan. Unga ko'ra, gap muayyan so'z turkumlariga oid bo'lgan so'zlar zanjiri hisoblanadi va tahlilda morfologiya bazasiga tayaniladi. Masalan. «.The young man painted the door yesterday» jumlasi distributiv model asosida quyidagicha tahlil etiladi: D 3 I^a 2-d D l^b 4. Bu yerda D - otning aniqlovchisi (inglizcha determiner), 3 - sifat, 1 - birlikdagi ot, 2-d - o'tgan zamon shaklidagi fe'l, 4 - ravishni anglatadi. Demak, bu modelda turli so'z turkumlariga mansub so'z shakllarining nutq zanjiridagi distributsiyasi (tarqalishi, qurshovi) gap struktura­sini modellashtirishning asosiy mezom sanaladi.
Neyron tarmoqlar - inson miyasidagi neyronlar modeli asosida yaratilgan ti­zim bo'lib, u sun'iy intellektning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kun­da neyron tarmoqlar bir qator amaliy masalalarni hal etishda keng qo'llanilmoqda.
Jumladan, ob-havo ma'lumoiini aniqlashda, obrazlarni tanishda (xususan, og'zaki va yozma nutqrii aniqlashda), robotlarni boshqarishda, tibbiyotda tashxis qo yishda ishlatilmoda. Neyron tarmoqlarining ishlash tizimi matematik ifodalar yoki mantiqiy qoidalarga asoslanmaydi, balki namuna (example based approach) asosida o'qitishga asoslangan. Bunda muayyan masalani yechuh uchun namu- nalar (misollar), ya'ni o'qituvchi tanlamalar tayyorlanadi va tarmoq shu asosda tekshiradi.