Huquqiy, tibbiy, ijtimoiy, ilmiy jurnal 1 Volume Issue sentabr 2021

 
huquqiy, tibbiy, ijtimoiy, ilmiy jurnal
68 
Volume 7. Issue 1. SENTABR 2021 
qoʻshaloq belgi sifatida qoʻllanuvchi vergul, ayni shu vazifadagi tire; 2) ajratuvchi 
tinish belgilari — mustaqil gaplarni, ularning qismlari (bosh va ergash gaplar, 
bogʻlangan 
va bogʻlovchisiz qoʻshma 
gaplarning predikativ qismlari)ni, 
gapning uyushgan boʻlaklarini, birgalik ergashishli qoʻshma gaplarni, gapning 
ifoda maqsadiga koʻra turlarini, nutqning boʻlinganligini koʻrsatuvchi tinish 
belgilari: nuqta, soʻroq va undov belgilari, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire, 
koʻp nuqta. Baʼzi tinish belgilari ham chegaralash, ham ajratish vazifalarini 
namoyon eta oladi. Tinish belgilari tuzilish jiqatdan ham 2 ga boʻlinadi: a) bir 
elementli tinish belgilari — vergul, tire, nuqta; b) koʻp elementli tinish belgilari 
.Bu guruh, oʻz navbatida, 2 elementli (so‘roq va undov belgilari, ikki nuqta, nuqtali 
vergul, qavs), 3 elementli (koʻp nuqta) va 4 elementli (qoʻshtirnoq) tinish belgilari 
ga ajraladi. Qoʻllanish oʻrniga koʻra, tinish belgilari 3 guruhga boʻlinadi: gap 
oxirida qoʻllanadigan tinish belgilari (nuqta, soʻroq va undov belgilari), gap 
oʻrtasida qoʻlanadigan tinish belgilari (vergul) va aralash, yaʼni gapning turli 
oʻrinlarida qoʻllaniladigan tinish belgilari (tire, ikki nuqta, qoʻshtirnoq, qavs, kup 
nuqta). 
Tinish 
belgilarining 
qoʻllanish 
usuli 
va 
tartibi 
punktuatsiyaning 
mantiqiygrammatik, uslubiy va differensiatsiya (farqlash) 
prinsiplari 
asosida 
belgilanadi. 
Gaplarning ifoda maqsadiga ko'ra
to'rt xil shakli bor: 1) darak gap; 2) so'roq 
gap; 3) buyruq gap; 4) istak gap. 
Darak gap
. Darak gapda biror voqea-hodisa haqida xabar beriladi. Shuning uchun 
darak gaplarning kesimi darak-xabar ma'nosini bildiruvchi so'zlar yordamida 
ifodalanadi. Masalan: Vatanimizning har bir qarich yerini qadrlaymiz. Darak, 
xabar ma'nosini bildiruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi. Darak gaplar oxiriga 
yozuvda doimo nuqta qo'yiladi. 
So'roq gap
. So'roq ma'nosini bildirgan gaplar so'roq gaplar hisoblanadi. So'roq 
gaplar so'roq olmoshlari (kim, nima, qancha kabi) so'roq yuklamalari ( -mi, -a (ya), 
-chi) yoki so'roq ohangi yordamida ifodalanadi. Masalan: - Tunda yo'lga chiqamiz. 
- Tunda? Yozuvda so'roq gap oxiriga so'roq (?) belgisi qo'yiladi. 

---