'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Vakuolalar
Vakuolalar ichi  suyuqlik bilan to ‘lgan membranali xaltacha.  Hay­
von hujayralarida kichik:  fagositoz,  hazm qilish, qisqarish vakuolalari 
uchraydi.  0 ‘simlik  hujayrasi  sitoplazmasida  muhim  fiziologik  aha- 
iniyatga  ega  bo‘lgan  vakuolalar  mavjud.  Yosh  hujayralarda  mayda 
vakuolalar  soni  ko‘p  b o iib   hujayra  o ‘sgan  sari  vakuolalar  bir-biri 
bilan  qo‘shilib  hujayraning  80%  hajmini  egallaydigan  vakuolaga 
aylanadi.  Vakuolani  o ‘rab  turuvchi  memebrana  tonoplast  deyiladi,  u 
plazmatik membranaga  o ‘xshash tuzilgan.  Vakuolalar  endoplazmatik 
to‘rdan ajraladigan pufakchalardan rivojlanadi.  Kattalashib ular yadro 
va  organoidlarni  hujayraning  chekka  qismlariga  surib  yuboradi.
Vakuolaning  ichi  hujayra  suyuqligi  bilan  to ig a n   b o iib   tarkibi 
suvda  erigan  anorganik  tuzlar,  organik  kislotalar,  oqsillardan  iborat.
0 ‘simlik  vakuolasi  quyidagi  muhim vazifalami  bajaradi:
1.  Suv  konsentrlangan  hujayra  shirasi  ichiga  osmos  y o ii  bilan 
tonoplast  orqali  o ‘tadi.  Natijada  sitoplazma  hujayra  devoriga  yaqin- 
lashib  turgor  holat  yuzaga  keladi.  Suvning  osmotik  ravishda  kirishi 
hujayralarning  o‘sishi  vaqtida  cho‘zilishiga  yordam  beradi  va  mus- 
tahkamlik  bagishlaydi.
2.  Ba’zan  vakuolalar  tarkibida  antosian  pigmentlari  uchraydi. 
Ularning  ichida  antosianlar  b o iib   gullar  mevalar  rangini  belgilaydi.
3.  Ba’zan  vakuolalar  tarkibida  gidrolitik  fermentlar  b o iib ,  bu 
holda  vakuolalar  lizosomalardek  faoliyat  ko‘rsatadi:  hujayra  nobud 
boigandan  keyin  tonoplast  tarangligini  yo‘qotib  fermentlar  sito- 
plazmaga  chiqib  hujayrani  avtolizlaydi  (o‘z  -o‘zini  eritadi).
4.  Vakuolalarda  hujayra  metabolizmining  chiqindi  moddalari 
saqlanishi  mumkin:  oksalat  kalsiy  kristallari,  alkoloidlar  va  tanin 
moddasi.  Tanin  moddasi  o ‘simlikni  o ‘simlikxo‘r  hayvonlardan  hi- 
inoya  qiladi.
5.  Vakuolalar zahira oziqa  moddalari to‘planadigan joy ham hiso­
blanadi.  Qand  moddasi  suvda erigan holda to ‘planadi,  polisaxaridlar- 
dan  inulin  bor.  Urug'  hujayralarida  oqsil  to‘planadi.  Oqsillar  vakuo­
laning  ichiga  endopalazmatik  to ‘r  va  Golji  apparati  orqali  ularning 
membranasi  vakuolaning  membranasi  bilan  qo‘shilganda  kiradi.  Oq­
sil  -  aleyron  vakuolalarda  albumin  va  globulin  ko‘rinishida  to‘planib 
vakuolalar  suvsizlanishi  natijasida  qattiq  aleyron  donachalariga ayla-
67

---

nadi.  U ru g iar  unib  chiqqanda  bu  donachalar  yana  suvlanib  vakuo­
lalarga  aylanadi.  Bunday  vakuolalarda  fermentlar  ta’sirida  oqsillar 
parchalanadi,  y a’ni  vakuola  lizosoma  faolligini  boshqaradi.