'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

13-rasm.  Mitoxondriyaning tuzilishi
Mitoxondriya  vazifalari
Mitoxondriyalami  asosiy  vazifasi  organik  substratlarning  oksid- 
lanishi va ADF ning fosforlanishi orqali ATF sintezlash. Bujarayonlar 
uchun  boshlangich  substrat b o iib  uglevodlar, yog‘  kislotalar va ami-
73

---

nokislotalar  xizmat  qiladi.  Uglevodlar  oksidlanishining  boshlangich 
etaplari  gialoplazmada  kislorod  ishtirokisiz  o‘tganligi  uchun  anaerob 
oksidlanish yoki  glikoliz  deyiladi.  Glikolizning  asosiy  substrati  glyu- 
kozadir. Tirik hujayrada glyukozaning  oksidlanishi  bosqichma-  bosq- 
ich  borib,  bu  jarayonni  bir  qancha  oksidlanish  fermentlari  amalga 
oshiradi  va  uning  natijasida ATF  molekulasidagi  makroergik  b o g ia r 
hosil  b o iad i.  Birinchi  bosqichda  glyukoza triozagacha  parchalanadi, 
bunda  2  molekula  ATF  sarflanib  4  molekula  ATF  sintezlanadi.  An- 
aerobli  parchalanish  past  energiya  chiqimiga  qaramay  ko‘pgina  tirik 
organizmlaming  asosiy  energiya  manbai  hisoblanadi.  Masalan,  mik- 
roorganizmlar,  ichak parazitlari,  shish  hujayralari  va mitoxondriyalari 
boim aydigan  sutemizuvchilarning  eritrositlarida  asosiy  energiya 
manbai  b o iib   glikoliz  xizmat  qiladi.
Keyingi  bosqichda  hosil  b o ig a n   triozalar  asosan  pirouzum 
kislota  mitoxondriyalarning  o ‘zida  sodir  boiadigan  oksidlanishda 
ishtirok  etadilar.  Bunda  hamma  kimyoviy  b o g ia r  uzilib  C 0 2   ajralib 
0 2   sarflanadi,  ajralgan  energiya  mitoxondriyalarda ATF  ko‘rinishida 
to‘planadi.
Trikarbon  kislotalar  yoki  Krebs  siklida  glikoliz  mahsulotlarining 
to iiq   oksidlanishi  va  undan  keyin  fosforli  oksidlanish  siklida  oksi­
dlanish  natijasida  ajralgan  energiya  maksimal  ravishda  ATF  sintezi 
uchun  sarflanadi.
Mitoxondriyalarning  hosil  b o iish i
Fanda  mitoxondriyalar hosil  boiishining  3  xil  farazi  mavjud  :
1.  Mitoxondriyalar  hujayrada  gialoplazmadagi  ultramikroskopik 
tuzilmalardan  hosil  boiadi.
2.  Hujayraning  boshqa membranali  tuzilmalaridan  hosil  boiadi.
3. Mavjud mitoxondriyalarning bo iinish y o ii orqali hosil boiadi.
Birinchi  faraz  o ‘z  rivojini  topmagani  sababi  shuki,  mitoxondriya
tarkibiga  kiruvchi  ko‘pgina  fermentlar  sitoplazmada  uchramaydi.  Ik- 
kinchi  faraz  hujayrada  hamma  membranali  strukturalar  o‘zaro  bir  - 
biri  bilan  bogiiqligiga  asoslangan  b o iib ,  uning  negizida  universal 
elementar  membrana  gipotezasi  yotadi.  Lekin  bu  taxminlar ham  bio- 
kimyoviy  va  morfologik  dalillarga  ega  emas  .
Uchinchi  -  mitoxondriyalar  mavjud  mitoxondriyaning  boiinishi 
orqali  ko‘payadi,  degan  g ‘oyani  birinchi  marta  1893  yilda  Altman 
o‘rtaga tashlagan. Uzun mitoxondriyalarning bir hujayrali suvo‘tlarda
74

---

fragmentatsiyasini  (maydalanishini)  kuzatgan.
Jigar  hujayralarida  mitoxondriyalaming  o ‘rtasidan  uzayib,  in- 
gichkalashib  boiinishi  kuzatilgan.
Achitqi  zamburug‘larda  anaerob  sharoitda  sitoplazmasida  promi- 
toxondrial  tuzilmalar  b o iib ,  aerob  muhitda  ulamig  morfologiyasi 
o‘zgarib  mitoxondriya  sifatida  rivojlanadi.  Promitoxondriyaning 
kelib  chiqishi  sitoplazmadagi  mavjud  mitoxondriya  bilan  bogiiq.
Mitoxondriyalar  oqsili  sintezi  tizimiga  DNK,  unda  sintezlana- 
digan  mitoxondrial  RNK  va  ribosomalarga  ega.  Mitoxondriyalarn- 
ing  DNKsi  siklik  shaklga  ega  b o iib ,  bakteriyalaming  DNK  siga 
o ‘xshaydi  va  yadro  DNK  sidan  nukleotidlaming  ketma-ketligi  bilan 
keskin  farq  qiladi.  RNK  ning  hamma  turi  uchraydi.
Mitoxondriyaning  bunday  avtonom  sistemaga  ega  b o iish i  uning 
kelib  chiqishining  endosimbiotik  nazariyasining  yaratilishiga  olib 
kelgan.  Unga  asosan  mitoxondriyalar  bakteriyalar  tipidagi  organizm 
b o iib ,  eukariotlar  bilan  simbioz  hosil  qilgandirlar.  Bu  g ‘oyani  Alt­
man  o‘zining  bioblastlar nazariyasida  ilgari  suradi.  Taxmin  qilinishi- 
cha,  evolyutsiya jarayoni  mobaynida  anaerob  oksidlanish jarayonlari 
evaziga  yashovchi  ho‘jayin  hujayra  ichiga  oksidlanish  fosforlanish 
fermentlariga  ega  prokariot  simbiont  kiritilgan.  Uning  natijasida  mi­
toxondriyalar  genetik  materialining  bir  qismini  y o ‘qotib,  avtonomlik 
xususiyatiga  ega  b o iib   qolganlar  (L.Margulis).
Lekin  mitoxondriyaning  avtonomligi  nisbiy  hisoblanadi,  chunki 
undagi  ko‘pgina oqsillarinig  sintezi  yadro  tomonidan  genetic  nazorat 
(control)  qilinadi.