'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

9-rasm.  Golji apparati.  1.  Shoxlanib  ketgan  kanalchalar;  2. 
Sistemalar;  3.  Medial bo‘limning kanallari;  4.  Trans  bo'limning 
kengaygan  sisternalari.
Golji apparati vazifalari. Golji apparatining membranali pufakcha- 
lari  endoplazmatik to‘rda sintezlangan  mahsulotni  to ‘plash,  kimyoviy 
o ‘zgarishi  va  yetilishida  ishtirok  etadi.  Golji  apparati  tsistemalarida 
polisaxaridlar va mukoproteidlar sintezi kechadi va eng muhimi Golji 
apparati  ishtirokida  sekret  mahsulotlari  hujayradan  tashqariga  chiqa- 
riladi.
Endoplazmatik to'rdagi ribosomalarda sintezlangan  eksport oqsili 
endoplazmatik  to ‘r  sisternalarida  to ‘planadi  va  Golji  apparati  mem­
branalari  zonasiga  tashiladi.  Bu  yyerda  endoplazmatik to ‘rdan  oqsil- 
ga  to ig an   mayda  vakuolalar  ajralib,  Golji  apparatining  proksimal 
qismidagi  vakuolalar  zonasiga  kiradi.  Bu  yyerda  vakuolalar  bir-biri 
bilan  va  sistemalar  bilan  qo‘shiladi  va  shu  tarzda  to'planadi.  Shun- 
dan  so‘ng to‘plangan oqsil  sekretor granulalarga aylanishi yoki  suyuq 
holda  qolishi  mumkin.  Keyin  Golji  apparati  sisternalaridan  oqsilli 
vakuolalar  ajralib  bir-biri  bilan  qo‘shilib  yiriklashadi.  Bu  vakuola­
lar  plazmatik  membrana  tomon  harakatlanib  ularning  membranasi
59

---

plazmatik memebrana bilan qo‘shiladi va vakuolar  ichi mahsuloti hu­
jayradan  chiqariladi.  Bu jarayon  pinositozga  teskari  b o ig a n   ekzosi- 
tozdir.  Donador  endoplazmatik  to ‘rda  sintezlangan  eksport  oqsil­
lari,  masalan  hazm  qilish  fermentlari  Golji  apparatidan  hujayraning 
tashqarisiga  passiv  holatda  (proferment)  chiqariladi.  Funksional joy- 
iga  yetib  borib  bu  proferment  faollashadi.  Masalan,  tripsin  fermenti 
o ‘n  ikki  barmoqli  ichakda  faollashadi.  Bu jarayon  mexanizmlari  ox- 
irgacha o ‘rganilmagan,  lekin  ularning  borishi  uchun ATF  zarur.  Golji 
apparatida  shuningdek,  metabolik jarayonlar  boradi,  oqsillar  modifi- 
katsiyaga  uchraydi.
0 ‘simlikning  yangi  hosil  b o ig a n   hujayralarida  yadro  atrofi­
da  Golji  apparatining  aktivligi  oshib  unda  hujayra  devori  matriksi 
polisaxaridlarining  sintezi  boradi  (gemisellyuloza,  pektin).  Golji 
apparati  pufakchalari  hujayra  plastinkasining  kerakli  joyiga  mikro­
naychalar orqali birikib bu yerda plazmatik membranaga qo‘shiladilar 
va yangi  hujayra  devori  mahsulotlarini  sintezlaydilar.
Golji  apparatida  mutsin  glikoproteini  sintezlanib  u  shilimshiq 
moddani  hosil  qiladi.  Bu  modda  ichak  shilimshiq  pardasi  va  nafas 
y o ilari  yuzasidagi  hujayralarda  hosil  bo ia d i.  Ildiz  qini  hujayralari- 
dagi  Golji  apparatida  mukopolisaxaridlarga  boy  shilimshiq  modda 
ishlab chiqarilib u  ichkariga qarab o ‘sayotgan  ildizni tuproq  zarracha- 
lariga ishqalanishidan  saqlaydi.  Hasharotxo‘r o ‘simliklar bargi  hujay- 
ralaridagi Golji apparati shilimshiq modda va ferment ishlab chiqarib, 
ularning  yordamida  bu  o ‘simliklar  o ijasin i  tutib  hazm  qiladi.  Ko‘p 
hujayralarda  Golji  apparati  mum  -  o ‘simlik yelimini  sintezlaydi.
Ba’zan  Golji  apparati  lipidlar  transportida  ishtirok  etadi.  hazm 
qilish  jarayonida  lipidlar  parchalanib  ingichka  ichakda  yog‘  kislo- 
talari  va  gliserol  ko‘rinishida  so‘riladi.  So‘ng  endoplazmatik  to ‘rda 
lipidlar  resintezlanadi  (qayta  sintezlanadi),  ular  oqsil  q o b ig i  bi­
lan  qoplanib  Golji  apparati  orqali  plazmatik  membranaga  tashiladi. 
Plazmatik  membranaga  o ‘tib  bu  y o g ia r  limfa tizimiga tushadi.
Qisqaruv  vakuolasi  bor  tuban  o ‘simliklar  hujayralarida  vakuola- 
lar Golji  apparati  sistemasining kengayganidan  hosil  bo iad i.  Qisqar- 
ish  vaqtida  u  plazmatik  membrana  bilan  qo‘shilib  ichidagi  mahsuloti 
ekzositoz  y o ii  bilan  tashqariga  chiqadi.
Hujayradan moddalaming chiqarilishi Golji apparatining plazma­
tik  membrana  bilan  uzluksiz  bogianganligidan  sodir  b o iad i.  Golji
60

---

apparatidan  plazmatik  membranaga  yo‘nalgan  membranalar  oqimi 
mavjud  b o iib ,  ikkinchi  tomondan  doimiy  ravishda  endopalazmatik 
to‘rdan  Golji  apparatiga  y o ‘nalgan  vakuolalar  oqimi  mavjud.  Uning 
proksimal  qismi  membranalari  plazmatik  membranaga  qo'shiladi. 
B a’zi  olimlaming  fikricha  plazmatik  membrananing  yangilanib  turi­
shi  Golji  apparati  hisobiga  amalga  oshadi:  lipidlar  sintezi,  lipopro- 
teinlaming  hosil  b oiishi,  ularning  lipoproteidlar  bilan  bogianishi 
shu  yyerda  sodir  b o iad i.
Hujayra boiinishida Golji apparati diktiosomalarga ajralib qiz hu- 
jayralarga  tasodifiy  taqsimlanadi.  Hujayra  o ‘sgan  sari  diktiosomalar 
soni  ortib  boraveradi.  Bu  mexanizm  oxirgacha  o ‘rganilmagan.  Ba’zi 
olimlarning  ta’kidlashicha  Golji  apparatining  o ‘sishi  yadro  membra- 
nasidan  ajralib  chiqadigan  membranalar  evaziga  amalga  oshadi.
Golji  apparati  hamma  eukariot  hujayralarda  uchraydi  (sutem- 
izuvchilarning  eritrositlaridan  tashqari).  Lekin  hamma  hujayralarda 
ham  oqsil,  lipid  va  polisaxaridlar  sintezlanavermaydi.  Masalan, 
mushak,  leykositlar,  qoplovchi  epiteliy,  hujayralari.  Lekin  shunga 
qaramay  bularda  Golji  apparati  yaxshi  rivojlangan  b o ia d i.  Chun- 
ki  bu  hujayralarda  lizosomalar  hosil  b o iib   Golji  apparati  bunda 
ishtirok  etadi.