Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

5-§.  Zamonaviy  xalqaro  huquq  fanining  ahvoli
Zamonaviy xalqaro  huquq  fani  XXI  asm ing  yuqori talablariga javob 
berishi  lozim.  Xalqaro  huquq  fanining  hozirgi  holati  bu  talablarga  qan­
day  javob  beradi,  degan  tabiiy  savol  tug'iladi.  Xalqaro  huquq  muam- 
m olarining  o'ta  murakkabli  huquqshunoslar  uchun  muayyan  qiyinchi- 
lik  tug'dirdi.  G .I.  Tunkinning  yozishicha,  xalqaro  huquqshunoslarning 
ko'pchiligi atom asri talablariga javob bermaydi.  Ular fil suyagidan bo'lgan 
m inorada  qolishni  va  eski  yondashuv  va  urf-odatlarga  tayanib  harakat 
qilishni  afzal  ko'radilar1.
Oxirgi  o 'n   yilda  chiqqan  xorijiy  adabiyotlarda  zamonaviy  xalqaro 
huquq  fani  jiddiy  tanqid  qilinadi.  M asalan,  amerikalik  huquqshunos 
K.  Rayt  shunday yozgan:  «Xalqaro  huquq  fani  inqiroz yoqasida  turibdi. 
A n’anashunoslar  uchun  u  eskirgan,  m odem istlar  uchun  esa  har  doim- 
gidek  bo'lib  ko'rinadi»2.  Oradan  bir  necha  o 'n   yillar  o'tsa-da,  hamon 
shunday  tanqidiy  qarashlar  saqlanib  qolmoqda.  Bunda  ayniqsa  xalqaro 
huquq  umumiy  nazariyasining  ahvoli  keskin  tanqid  ostiga  olinmoqda. 
Shvetsiyalik  professor  I.  D etter  de  Lyupisning  ta ’kidlashicha,  xalqaro
1 T uncin  G. The  N uslear Age  and a Jurist  in an  Ivory Tow er / /   International  Law at the 
Tim e  o f its  Codification.  Milano,  1987.  P.  544.
-  W right  Q.  T he  Study  o f International  Relations.  N.Y.  1955.  P.  233.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

huquq  nazariyasining  o ‘zi  anarxiya  holatida  ekanligi  kundan  kunga  oy- 
dinlashm oqda1.
Xalqaro  huquq  fanini  ochiqchasiga  rad  etuvchi,  uni  faqat  siyosat 
uchun  xizmat  qiluvchi  soha bo'lishi  Iozimligini  asos  qilib  olgan  qarash- 
lar  ham   mavjud.  Bu  b orad a  M.  K oskenniem ining  fikri  diqqatga 
sazovordir.  Uning  fikricha,  «Xalqaro  huquq  «nazariyasini»  muhokama 
qilish  ikkinchi  darajali  m ashg'ulotga  aylandi».  Bu  esa,  xalqaro  huquq 
bir  vaqtning  o'zida  ham  «yuridik  ilmiy  ham  siyosat  uchun  real  aham i­
yatga  ega»  bo'la  olmasligi  bilan  izohlanadi2.
Ijtimoiy  fanlarning  imkoniyatlariga  ishonqiramasdan  qarash  um u­
miy xususiyatga ega edi.  Dunyoda shu  qadar o'zgarishlar bo'ldiki,  hatto 
ko'pchilik jam iyatshunoslar  ham  bu  yangi  muammolarni  yetarli  dara­
jada  hal  qilishga  skeptik  m unosabatda  bo'lm oqdalar.  Bu  m uam m o 
bo'yicha  Kanadalik  olim lar  R.  Makdonald  va  D.  Djonstonlar shunday 
deb  yozganlar:  «Bugungi  kunda  olimlar  o'rtasida  ulaming  fan  sohasi 
inqirozga  uchraganligini  aytish odat  tusiga aylangan.  Ko'pchilik olimlar 
o'zlarining  fan  sohalari  XX  asr  oxiri  talablariga javob  bera  olmaydi  deb 
tan  olishga  tayyor»3.
Xalqaro huquq bo'yicha huquqshunos olimlarning nazariyaga bo'lgan 
qiziqishi  tushib  ketishining  m a’lum  bir  sabablari  mavjud.  Xalqaro  hu­
quqda  nafaqat  amaliyotchi  yuristlar,  balki  nazariyotchi  huquqshunos­
larning  diq q at-e’tiborini  o'ziga  jalb  qilgan  yangi  o'ziga  xos  ko'plab 
muam molar vujudga  keldi.  Ko'pgina olimlar,  aw alam bor,  aniq  m uam - 
molami  hal  qilishga  asosiy  e ’tibom i  qaratish  lozim,  deb  hisoblaydilar. 
Bu esa,  o'z navbatida, xalqaro huquqning nazariy masalalariga bepisandlik 
kayfiyatini  keltirib  chiqaradi.  Fan  asosan  o 'z  e ’tiborini  yangi  vujudga 
kelayotgan  muammolarga  qaratib,  ushbu  muammolarni  hal  etishning 
umumnazariy  asoslarini  yaratmadi.
Natijada  olimlarning  xalqaro  huquqning  u  yoki  bu  sohalarida  tor 
ixtisoslashuvi  vujudga  keldi.  Fanda  parchalanish  yuz  berdi.  U ning turli 
sohalardagi  vakillari  o'zaro  aloqalarni  yo'qotdilar.  Xalqaro  huquq  bilan 
shug'ullanish  fan  hisoblanmasdan,  balki  «kasb-kor»ga  aylandi.  Aniq 
amaliy muammolarni  yechishga qaratilgan  kuchli  diqqat-e’tibor xalqaro 
huquq  umumiy  nazariyasining  rivojlanishini  susayishiga  sabab  bo'ldi. 
Xalqaro  huquqning  tor  ixtisoslashuvi  va  parchalanishi  um um nazariy 
izlanishlarni  murakkablashtirdi.  Bundan tashqari o'rganish kerak bo'lgan 
holatlam ing  doirasi  kengligi  shu  bilan  birga  siyosiy  va  madaniy  omil- 
lam ing  haddan  tashqari  ko'p  qirraliligi  xalqaro  huquq  um um iy  nazari­
yasi  rivojlanishini  qiyinlashtirdi.
1  D etter de  Lupis  I.  The  C oncept  o f International  Law.  Stokholm,  1987.  P.  17. 
!  Koskonniemi  M.  From  Apology to  Utopia.  Helsinki,  1989.  P.  X III,  XV.
5  The  Structure  and  Process  o f  International  Law.  The  Hague,  1983.  P .l.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunga  qaramasdan  vaqt  o'tishi  bilan  biror-bir  fan  sohasi  tegishli 
umumiy nazariyasiz rivojlanishi mumkin emasligi yaqqol namoyon bo'lib 
qoldi.  Nazariyasiz  xalqaro  amaliyotning  murakkab  muammolarini  hal 
etib  bo‘lmasligi  ham   aniq  bo'ldi.  Ayniqsa,  xalqaro  huquqni  kodifikatsi- 
yalash va  rivojlanish jarayonida nazariyaning o ‘mi sezila boshladi.  N ati- 
jada oxirgi  o ‘n  yillikda xalqaro  huquq  nazariyasini  rivojlantirishga qara­
tilgan  sa’y-harakatlar  taraqqiy  topdi.  Professor  N.  Onaf:  «Oxirgi  yil- 
larda  tan q idiy   ruhdagi  nazariy  izlanishlarning  ko'paygani  ko'zga 
tashlanadi.  Bu  kabi  izlanishlarning  asosiy  predmeti  doktrinadir»1 —  deb 
yozadi.  Professor A.D.  Amatoning  fikricha,  «biz  xalqaro  huquq  nazari­
yasining  qayta  tug‘ilishi  bo‘sag‘asida  turibmiz».  Uning  ta ’kidlashicha, 
oxir-oqibatda davlatlar tom onidan xalqaro  huquqqa bo'lgan hurmatning 
oshishi  shunga  boliqdir2.
Xalqaro  huquqning  rivojlanishi  haqida  gap  ketganda,  g‘arblik olim- 
lam ing  salmoqli  hissasiga  e ’tiborni  qaratm oq  lozim.  R.  M akdonald  va 
D.  Djonston:  «Ko‘plab  madaniyatlarning  xalqaro  huquq  amaliyotiga 
qshgan  hissasi  sezilarli  ekanligiga  qaram asdan,  nazariy  adabiyotlar 
yaratish  borasida  sanoqligina  davlatlarning  olimlari  ajralib  turadilar. 
Nazariy  ta ’sir  sanoqli  madaniyatlargagina  xosligini  hisobga  oladigan 
blsak,  bu  albatta  fan  uchun jiddiy  salbiy  ta ’sirga  egadir»3,  —  deb  yo- 
zadilar.
Shu  munosabat  bilan  milliy  fanning  xalqaro  nazariya  va  amaliyot­
ning  rivojlanishidagi  ta ’sirini  keskin  tushib  ketganiga  diqqatni  qaratish 
lozim.
Hozirgi  kunda  xalqaro  huquq  nazariyasining  rivojiga  BM Tning 
Xalqaro huquq komissiyasi qo‘shayotgan hissasi salmoqlidir.  Uning faoli- 
yatida xalqaro  huquqni  kodifikatsiyalash  asosan  ingliz va  fransuz tilida- 
gi  adabiyotlar asosida amalga oshirilmoqda.  Holbuki,  gap ertaga  davlat­
lar  orasidagi  munosabatlarni  tartibga  soladigan  va  uning  muhim  m an- 
faatlariga  zarar  yetkazmaydigan  xalqaro-huquqiy  norm alarni  ishlab 
chiqish  haqida  bormoqda.  Shu  m unosabat  bilan,  BMTning  Xalqaro 
huquq  komissiyasining  faoliyatida  o'zbek  olimlarining  ham  ishtiroki 
alohida  ahamiyat  kasb  etadi.
Milliy  huquqning  ko‘p  jihatlari  xalqaro  huquqdan  kelib  chiqadi. 
Xalqaro huquqning umumiy nazariyasiga bag'ishlangan adabiyotlar juda 
ham  kam  nashr  qilinmoqda.  Hatto  ularning  ayrimlari  xorijiy  tillarda 
chop  etilmaydi.
1  Falk  R.  T he  Status  o f Law  in  International  Society.  P rinceton.  1970.  P.  8.
!  D.  Amato  A.  The  C oncept  o f Custom  in  International  Law.  Ithaca.  1971.  P.  XXI.  6.
J  The  Structure  and  Process  o f International  Law.  P.  9.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---