tronning ochilishi, atom ning planetar modeli va x.k.) ilmiy yutuqlardan
foydalanish kimyoviy bog'lanish tabiatini yanada keng o'rganishga asos bo'ladi.
Elektron kashf etilgandan keyin birdaniga kimyoviy bog'lanish
tabiatini u
bilan bog'lashga urindilar. N em is fizigi Yoxannes Shtark (1874—1957)
Dj-Dj.Tom son ideyasini shu yo'nalishda rivojlantirib, valent elektronlar tu -
shunchasini kiritdi va elem ent valentligini atom ning tashqi qavatidagi elek
tronlar soni bilan bog'ladi. Elektr m aydonida spektral chiziqlarning bo'linishi
kashfiyoti uchun u 1919-yili Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi.
Kimyoviy bog'lanishni tushunish uchun qilingan keyingi qadam kvant
m exanikasidan foydalanish bo'ld i. Kvant kim yosining boshlanishiga Frits
London va Valter G aytler (1927) larning ishlari asos bo'ldi.
U lar endi elektronni m a ’lum orbitalar bo'ylab harakatlanadilar deb
hisoblnm adilar, elektron bulut haqida gapiradilar va uning m a ’lum sohada
bo'lish ehtim olligini to 'liq funksiyasining kvadrati sifatida aniqladilar. 30-
yillarda amerikalik fizik va kimyogar Laynus Karl Polint (1901-yil tug'ilgan)
ancha m urakkab m olekulalar hisobi uchun qo'llab,
atom orbitalar usulini
takomillashtirdi. Oqsil molekulalarining atom strukturalarini hisoblash o 'n ta
eng katta m ashhurlik keltirdi. Afsuslar bo'lsinki, g 'oyat katta hisoblash qi-
yinchilik sari kimyoga EVM dan keng foydalanish kirib kelgunga qadar
belgilangan keng kimyoviy tadqiqotlar programmasi to 'x tatib qo'yildi (aniq
hisoblashlar faqat vodorod u chun, qolganlari esa vodorodga nisbatan tax-
miniy tuzildi).
Laue, ota va o'g'il Breglar, P eter Yozef D ebay (1884— 1966) va boshqa
buyuk olim larning ishlari natijasida XX asm ing birinchi
yarm idan boshlab,
rentgen nurlanishlar yordam ida m olekulyar strukturalarning tadqiqotlari
boshlandi. Rentgen strukturali analiz rivojlandi, rentgen nurlar va elektron
difraksiyalaridan keng foydalanila boshlandi, spektroskopik usullarva yadro
m agnit rezonanslar kabi usullardan keng foydalanish katta m iqdordagi
m olekulalarning tuzilishini aniqlash im konini berdi.
Bu o 'z navbatida molekulyar spektroskopiya usulining rivojlanishiga ta ’sir
ko'rsatdi, kuzatish uchun yuqori sezgirli
spektrograflardan foydalanildi,
olingan natijalar tezkor EVM larda ishlov berildi.
M olekulalardan tarkib topgan m oddalarga o 'tam iz. D em ak, kislorod
gaz kislorodning alohida m olekulalaridan tuzilgan b o 'lib , u nda h ar bir
zarracha elektronlar bilan o'ralgan.
M etall bo'lakchasi yadrolar m ajm uyi sifatida ta s a w u r qilinsa, ular
orasidagi elektronlar yelim vazifasini o'taydi. U lardan ayrim lari m etall
ionlar orasidagi fazoga migratsiya b o 'lad i, am m o ularning asosiy qismi o 'z
yadrolaridan uzila olmaydilar.
Migratsiyalangan elektronlar “ Ferm i dengizi” deyiladi yoki oddiy ele-
155
k tro n lar
d en g izi, shu sababli m etall ionlar halqasi F erm i dengiziga
botirilgandek bo'ladi. Xuddi shu elektronlarning erkin harakatlanishi m e-
tallarning elektr va issiqlik o'tkazuvchanliklarini yuzaga keltirdi.
M asalan. tem irning bog'lanuvchnnlik xossasi ionlar guruhining bir-
biriga nisbatan elektronlar dengizida erkin harakatlanishi bilan bog'liq.
M olekulalar bir-birlari bilan to'q n ash ib , uzluksiz harakatda bo'ladi.
M olekulalarning elektron qobiqlari bir-biridan itariladi, ular bir-biri bi
lan to'qnashganda qochadilar. Kuchli to'qnashishganda yetarli miqdordagi
energiya ajralib chiqadi. natijada to'qn ashg an m olekulalarning elektronlari
qayta guruhlanadi va keyin yangi b o g 'lar shakllanadi, o 'z
navbatida yangi
kimyoviy birikm alar hosil b o la d i. Kimyoviy reaksiyalar shunday sodir
bo'ladi va ular tenglam alar ko'rinishida ifodalanadi. Tenglikning chapiga
dastlabki m oddalarning formulalari, o'ngiga esa reaksiya natijalari yoziladi.
Kimyoviy tenglam adagi strelka kichik bog'lanishlar energiyalari summasi
tom on q aratilgan, ya'ni reaksiya qaysi tom onga o ‘z - o ‘zidan
borishini
ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: