Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

35.Holning ifodalanishi. Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari – [Pm]ning ma’noviy xususiyatini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo‘lak, ya’ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Jamshid ishladi.
2. Jamshid kecha ishladi.
3. Jamshid ertaga ishlaydi.
Кeltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so‘zshakllari gap kesimi vazifasida kelgan bo‘lib, boshqa bo‘laklar ana shu markaziy bo‘lakning muayyanlashtiruvchilari:
1. Ishladi
2. Ishladi
3. Ishlaydi
Jamshid so‘zi har uchala gapda ham kesimdagi [Pm]ning shaxs-son, kecha, ertaga so‘zlari esa payt ma’nosini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi shaxs-son ma’nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi [Pm] voqelanishidagi zamon ma’nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. Aniqrog‘i, kesimlikda o‘tgan zamon ma’nosi voqelanganda, hol hozirgi yoki kelasi zamon ma’nosida bo‘lmaydi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik kategoriyasi ma’nosi bilan uzviy bog‘langan gap kengaytiruvchisi payt holi. Payt holi kesimga bog‘lanar ekan, undagi lug‘aviy qism ma’nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma’nosi bilan bog‘liq ekanligi ot-kesimli gaplarda yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi.
I. Holning bir so‘z bilan ifodalanishi: 1.Tog‘am shaharga meni ham olib bordi. 2. Shalola shoshilib jo‘nadi. 3. Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi.
II. Holning so‘z birikmasi bilan ifodalanishi: 1. Tog‘am nota-nish shaharga meni ham olib bordi. 2. Shalola favqulodda shoshilib jo‘nadi. 3. Qiz bilan do‘stlarcha salomlashib suhbatlashdi.
Demak, bir so‘zshakl bilan ifodalangan hol sodda, kengaygan (birikma holidagi) birlik bilan ifodalangan hol murakkab deyiladi.
Holning ifodalanishi.Hol barcha mustaqil so‘z turkumi bilan ifodalanadi:
1) fe’l: Shalola shoshilib gapirdi;
2) ot: Uydan chiqarib ketdi;
3)sifat: U yaxshi o‘qiydi;
4) son: Bir keldi, bir ketdi;
5) olmosh: Bunda ari keltiradi bol;
6) taqlid: U piq-piq kuldi;
7) ravish: Ish kech tugadi.