Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy ildizlari va dialektal asoslari

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining grammatik qurilishida otning jO‘nalish, o‘rin-payt va

chiqish kelishiklaridagi shakllari Toshkent- Farg‘ona gruppa shevalariga asoslanadi: «-ga»(j.k),

«-da»(O‘-p.k) va «-dan»(ch.k) kabi. Boshqa shevalarda otning bu kelishiklaridagi shakllari

quyidagicha bo‘ladi: Samarqand shevasida «-ga» formanti jO‘nalish va o‘rin-payt kelishiklari

ma`nosini ifodalaydi: Buxoroga ketopti («Buxoroga»- otning jO‘nalish kelishigidagi shakli),

Buxoroga O‘qopti ( «Buxoroga» – otning o‘rin-payt kelishigidagi shakli) kabi. O‘g‘uz lahjasi

shevalarida «-ga» ornida «-g‘a» (qurvaqag‘a), «-ye»(tangeye), «-ne»( erkine), «-na(yanO‘na),»-

e»(uyime) formantlari ishlatiladi. Bunday har xillik tushum va qaratqich kelishiklarida ham

mavjud: «-ni»/»-nO‘», «-ning»/»-nO‘ng» (qipchoq lahjasi shevalarida), «-ning»/»-ing»,»-

nO‘ng»/»-O‘ng» (Iqon, qorabuloq, hazorasp shevalarida), «-ni»/»-ti»/»-pi»/»-yi»/»-mi»

(Toshkent shevasida) kabi. Bunday ko‘p variantlilik adabiy tilga ko‘chirilmagan.

Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik shevalarda tushum va qaratqich kelishiklari deyarli

farqlanmaydi. Shuning uchun ham kelishiklar soni Toshkent, Farg‘ona, Xeva-Urganch

shevalarida -ota’, qarshi shevasida 4tadir. qipchoq lahjasining j-lovchi shevalarida, qarluqchigil-

uyg‘ur lahjasining Iqon-qorabuloq dialektida esa ularning soni 6 taga etadi. Hozirgi

o‘zbek adabiy tilining 6 kelishikli tizimga asoslanishida ana shu lahjalarning morfologik

xususiyati hisobga olingan.

«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi tilshunoslikning quyidagi bo‘limlarini O‘z ichiga oladi: