Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус та ъ лим вазирлиги

Ихтиёрий ишсизлик
– одатда бу турдаги ишсизликка ўз хоҳиши билан 
ишламаётганлар киритилади. Иш ҳақиниг пасайиши сабабли ёки уй 
хўжалиги билан шуғулланиши, бола боқиш ва бошқа сабабларга кўра 
ихтиёрий равишда ишламасликлари мумкин.
Муассавий ишсизлик
- бу меҳнат бозорларининг самарали ташкил 
этилмаслиги натижасида келиб чиқади. Масалан, вакантли жойлар тўғрисида 
тўлиқ маълумот бўлмайди.
Технологик ишсизлик
- ишлаб чиқаришнинг технологик усули 
ўзгариши, хусусан механизациялаш ва автоматлаштириш, роботлаштириш ва 
инфармацион технологияларнинг қўллаш натижасида вужудга келади.
Худудий ишсизлик
- худудий, тарихий, демографик, маданий, миллий 
ва ижтимоий-рухий омиллар билан боғлиқ ҳамда мавжуд бўлади.
Яширин ишсизлик
– фаол ахолининг иш куни ёки иш хафтаси 
давомида тўлиқ банд бўлмаган қисмидир.
Турғун ишсизлик
- меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш жойини 
йўқотган, ишсизлик нафақасини олишдан махрум бўлган ва меҳнат 
фаолиятига хеч қандай қизиқиши бўлмаган қисми.
Ишсизлик давом етиш вақтига қараб қисқа муддатли ва узоқ муддатли 
ишсизликка бўлинади. Кўпгина мамлакатларда 6 ойгача ишсизликни қисқа 
муддатли, ундан ортиқ муддатга чўзилган узоқ муддатли ишсизлик деб 

---

аталади. Иқтисодий фаол ахолининг қай даражада иш билан бандлигини 
аниқлаш мақсадида ишсизлик даражаси аниқланади.
Ишсизларнинг бундай табиий даражада муқаррар мавжуд бўлиши, 
ҳамма ресурсларнинг захираси бўлганлиги каби, меҳнат ресурсларининг ҳам 
захираси сифатида қаралади. Шунга кўра ишсизлар сони циклик 
ишсизликларга тенг бўлади.
Иқтисодчиларнинг фикрига кўра ишсизликнинг “табиий” даражаси 3-
5% атрофида бўлиши керак. Лекин бу кўрсаткич турли мамлакатларда 
ўзининг объектив шароитидан келиб чиқиб фарқ қилади. Масалан, АҚШда 
7%, чунки бу мамлакатнинг ишчи кучини сафарбарлиги жуда юқори. 
Японияда эса ишсизлик 1% атрофида бўлса тўла бандликка эришилган деб 
қаралади. Японияда бир умирлик асосида ишлаш кенг тарқалган, демак иш 
кучини сафарбарлиги паст. Ишсизликнинг социол иқтисодий оқибатлари 
иқтисодчилар томонидан хам ижобий хам салбий баҳоланади.
Ишсизликнинг мавжудлиги туфайли иш билан банд бўлганлар меҳнат 
интизомини бузмасликка, сифатли меҳнат қилишга интилишади. Ишсизлик 
кишиларни зарур малакага эга бўлишга, ўз устиларида кўпроқ ишлашга 
ундайди. Шунинг учун, иқтисодчилар фикрига кўра маълум даражада 
ишсизлик бозор иқтисодиётининг доимий йўлдоши бўлиши керак.
Ишсизликнинг салбий томони шундаки, инсонларга зарур неъматлар 
яратишга қодир кишилар бу ишни қила олмай қоладилар. Узоқ вақт ишсиз 
юриш касбий малака ва махоротини йўқолишига олиб келади, бекор 
юрганларнинг ўзи ва оиласи тирикчилигидан қийналиб қолади. Ишсизлик 
кишиларни рухан эзиб қўяди. Баъзи холатларда ишсизлар орасида 
жиноятчилик хам авж олиши мумкин.
Америкалик иқтисодчи А.Оукен ишсизлик даражаси ва ЯММ орқада 
қолиши ўртасидаги нисбатни математик кўринишда ифодалаб берган.
Оукин қонунига кўра ишсизликнинг ҳақиқий даражаси унинг табиий 
даражасидан 1%га юқори бўлса, ЯММ (ЯИМ)нинг орқада қолиши 2.5%ни 
ташкил қилади, яъни улар ўртасидаги нисбат қуйидагича бўлади - 1:2.5; 2:5; 
3:7.5 ва ҳ.к.