Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус та ъ лим вазирлиги

Кириш 
 
Ўзбекистон Республикаси ва бошқа мамлакатларнинг қонунларига 
мувофиқ иш билан бандлик деганда фуқороларнинг қонунда тақиқланмаган 
ва уларга даромад келтирадиган фаолият билан шуғулланишларини 
тушунамиз. Республикамиздаги машҳур иқтисодчи олимлар проф. А.Ўлмасов 
ва проф. А.Ваҳобовлар ўз дарсликларида бандликка қуйидагича таъриф 
берадилар: “Бандлик меҳнат қобилиятига эга бўлган ва меҳнат қилишга 
иштиёқи бор кишиларнинг ишга жойлашиб фойдали меҳнат билан машғул 
бўлишларидир”. Иш билан банд аҳолига ёлланиб ишловчилар ва ўзларини 
мустақил равишда иш билан таъминлаган шахслар (тадбиркорлар, 
фермерлар, кооператив аъзолари ва бошқалар) кирадилар.
Ишчи кучини тор маънода такрор хосил қилиш инсоннинг жисмоний ва 
ақлий қобилиятларини узлуксиз кенгайтирилган тарзда тиклаб туриш, 
уларнинг меҳнат малакасини, умумий билими, касбий тайёргарлик 
даражасини янгилаб ва ўстириб бориш ҳамда ишчи авлодини тайёрлаш 
кабиларни ўз ичига оладиган жараёндир.
Кенг маънода ишчи кучини такрор хосил қилиш эса қуйидагиларни 
англатади:
-
ахолининг табиий ҳаракати, табиий ўсишнинг умумий 
шартшароитлари яратиш;
-
ходимларни ишлаб чиқаришга жалб қилиш ва бўшатиш;
-
меҳнат ресурсларини тармоқлар, соҳалар ва ҳудудлар ўртасида 
тақсимлаш ҳамда қайта тақсимлаш;
-
аҳолининг ижтимоий, маънавий ва маданий эҳтиёжларини 
қондириб бориш;
-
ишчи кучини тўлиқ ва самарали бандлигини таъминлаш.
Ишчи кучининг миқдор ўлчами – бу меҳнатга лаёқатли кишиларининг 
(иеҳнат ресурсларининг) умумий сонидир.
Ишчи кучининг сифат ўлчами эса унинг билими, малакаси, маҳорати, 
кўникмаси ва иш тажрибаси каби кўрсатгичларда мужассамлашади.
Бу мақсадга собиқ СССР ва бошқа собиқ социалистик мамлакатлар 
эришишга ҳаракат қилганлар, лекин бу - бир томондан реал хаётда амалга 
ошириш мумкин бўлмайдиган жараён бўлса, иккинчи томондан иқтисодиёт 
учун самарасиз ва мақсадга номувофиқ бўлиб чиқди. Шу сабабли амалий 
ҳаётга “тўлиқ бандлик” ва “самарали ёки оқилона бандлик” тушунчалари 
киритилади.
Банд бўлиш товар ва ҳизматлар яратиш орқали даромад топиш 
воситасидир.

---

Иш билан тўла бандлик меҳнатга лаёқатли бўлган ва ишлашни ҳоҳлаган 
барча кишиларнинг иш билан таъминланганини англатади. Шунингдек, иш 
билан тўла бандлик бир томондан иқтисодиётда ишсизликнинг табиий 
даражаси мавжуд бўлишини инкор этмайди, бошқа томондан, бу меҳнатга 
лаёқатли барча кишиларнинг умумлашган ишлаб чиқаришга жалб этилиш 
зарурлигини билдирмайди. Сифат жиҳатдан самарали ёки оқилона ва 
самарасиз ёки нооқилона бандлик мавжуд бўлади. Оқилона бандлик бу юксак 
меҳнат унумдорлиги ва шунга биноан юқори даромад келтирадиган ва 
ишловчининг меҳнатдан қониқишини таъминловчи бандлик бўлади. Оқилона 
бандлик юксак технологияга таянган иш жойида бўлади. Нооқилона бандлик 
меҳнат унумдорлиги паст, иш ҳақи кам ва ишловчи ўз меҳнатидан 
қониқмайдиган иш жойидаги бандликдир. Нооқилона бандлик бор ерда 
технология юқори бўлмайди, малакаси ва иш тажрибаси кам кишиларнинг 
меҳнати талаб қилинади. Оқилона бандликка мисол қилиб кампьютер 
программистининг бандлигини олиш мумкин. У замонавий компьютерларда 
ишлайди, унинг меҳнати махсус истеъдод ва тайёргарлик талаб қилади, 
унинг иш ҳақиси бошқаларникидан анча юқори бўлади. Нооқилона 
бандликка мисол қилиб қишлоқ хўжалигидаги теримчи бандлигини олиш 
мумкин. Теримчи қўл меҳнати билан банд, ундан ақл-заковат ва махсус 
тайёргарлик талаб қилинмайди, бу иш ҳамманинг қўлидан келади, унинг 
оладиган иш ҳақи программистникидан 6-8 марта кам бўлади. Хулоса қилиб 
айтадиган бўлсак, иш билан самарали бандлик, ходимларнинг ўз мехнати 
натижаларидан тўлиқ иқтисодий манфаатдорлигининг таъминланиши 
зарурлигини англатади. Бу ўз навбатида меҳнат ресурсларининг оқилона 
банд қилинишини ва улардан фойдаланишнинг интенсив турига таянишини 
тақазо қилади. Бандлик унинг мехнат қилувчи учун ахамиятига қараб 
бирламчи ва иккиламчи бандликка бўлинади. Бирламчи бандлик бу асосий 
иш билан, яъни даромаднинг асосий қисмини берувчи иш билан банд 
бўлишидир. Иккиламчи бандлик қўшимча иш билан, яъни қўшимча даромад 
берувчи иш билан банд бўлишидир. Кўпчилик ишловчилар бирламчи 
бандликка мойил бўладилар. Бирламчи бандлик келтирган даромад 
ишловчини қониқтирмаганда, у иккиламчи бандликка қўл уради. Иккиламчи 
бандлик ўриндошлик асосида ишлаш шаклида бўлади. Бандлик даражаси 
ишлашга қобилияти ва иштиёқи бўлганларнинг қанчаси амалда ишлаб 
туришларини билдиради.
Бандлик даражаси меҳнат ресурси - меҳнат қобиляти бор кишиларга 
нисбатан қисобланади. Бунда меҳнат қобиляти борларнинг ҳаммаси 
ишлашни хоҳлайди деб тахмин қилинади. Бандлик даражаси иш кучини 
қандай қисмини бозор талаб қилганлигини билдиради. Бу мамлакатнинг 
иқтисодий салоҳиятига ва иқтисодиётнинг имконияти ҳамда аҳволига боғлиқ 

---

бўлади. Иқтисодиёти баққуват мамлакатларда у юксалиб бораётган кезларда 
бандлик юқори бўлади, яъни таклиф этилган иш кучининг катта қисми талаб 
қилинади. Иқтисодий ривожланган мамлакатлар учун меҳнатга лаёқатли 
аҳолининг
94%ининг банд бўлиши бандликнинг табиий даражаси деб қабул қилинган. 
Иқтисодий заиф мамлакатларнинг бандлик даражаси паст бўлади, чунки иш 
ўринлари кам бўлади, уларни кўпайтириш учун маблағ етишмайди.