‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

«Biror boshqa podshoh bunday bino va ko ‘shklarni yaratgan emas. U
о ‘zining zo ‘r ilmi va me ’morchilik san ’ati tufayli chizmalarni asboblar-
dan foydalangan holda о ‘z qo ‘li bilan bajargan, me ’morchilik asboblar-
ini a ’lo darajada anglagan. Undan Olloh rozi bo ‘lsin>>.
(Bayhaki Abul 
Faysh (XI asr). - М.: «История Масуда», 1969).
XIII asrda Chingizxon hukmronligida m e’morchilik va grafika san’ati 
bir m uncha izdan chiqqan bo‘lsada, Temur va temuriylar davri X IV -X V
asrlarda ilm, m a’rifat, m e’morchilik, hunarmandchilik bilan bir qatorda 
grafika, shu jum ladan, naqqoshlik ham keskin rivojlandi. Bu davr 
U yg‘onish (Renessans) davri deb ataldi.
Temur va temuriylar davrida muhtasham binolar, masjid va madra- 
salar qad k o ‘tardi. B og1 va xiyobonlar tashkil qilindi. A m ir Temur (1336— 
1405) barpo etgan inshootlaming ulug‘vorligi Oq saroy peshtog‘iga 
«Qudratimizni ko ‘rmoq istasang binolarimizga boq»
degan yozuvda o ‘z 
ifodasini topgan.
Amir Temuming bunyodkorligi sharq m e’morlarini ilhomlantirar, 
yangidan yangi ijodga undar edi. Am ir Temur m e’morlar chizgan bino va 
inshootlar chizmasini kuzatib turar va unga yoqqan loyihalardagi bino va 
inshootlami qurishga ruxsat berar edi. U shunday deydi: «
M uhandislar
bilan ittifoqda oliy imoratlar barpo etib, b o g ‘u bo'stonlarning loyiha
tarxini chizdirdim»
(«Temur tuzuklari», 66 -bet). M e’m orlar o ‘ta talab- 
chan hukmdor oldida bor mahoratlarini ishga solishgan va ular yaratgan 
m e’moriy qonun asoslari qadimiy Misrga borib taqaladi.

---

Qadimgi Sharq mamlakatlarida, M isr va Yunonistonda maxsus geo­
m etrik uyg‘unlikni belgilovchi m e’moriy «qonun» bo ‘lganligi va Afina 
shahridagi qadimgi Akropolning m o‘jizadek asori-atiqalari maxsus qo­
nun asosida yaratilganligi haqida tarixiy m a’lumotlar bor.
«
Qonun
» so‘zi yunoncha 
«каппа»
so‘zidan kelib chiqqan b o ‘lib, u 
«Каппа» -
o ‘lchov tayog‘i, «
Gazcho'p
» m a’nosini bildiradi. Demak, 
m e’m or ustalaming ish quroli b o ‘lgan gazcho'p o ‘lchov m e’yori sifatida, 
keyinroq hamma soha tartibini belgilovchi 
«Qonun»
so‘zining kelib 
chiqishiga sabab bo‘lgan.
M a’lum bo ‘lishicha, bino shakllarining muntazamligi va mutanosib- 
ligini aniq belgilashda eng qulay usul - dinamik kvadratlar deb atalgan. 
0 ‘zaro bog‘liq bo ‘lgan kvadratlar asosida tortiladigan chiziqlar turi hal 
qiluvchi ahamiyat kasb etgan (1.9-shakl). Ushbu to ‘rdan foydalanib, 
uning ustiga m o‘ljallangan binoning tarxi chizilardi. Shu tarx 
o ‘lchamlariga bog‘liq ravishda yana to ‘r ustiga binoning fasad chizma­
lari ham tushirilar edi va shu tizim asosida 100 dan ortiq asori-atiqaning 
shakli va qurilish tarzi tadqiq qilindi. P.Zohidovning 
«Zeb ichra ziynat
» 
asarining 31-betda dinamik kvadratlar to ‘rida joylashgan besh ming yil 
a w a l M isrda barpo qilingan Xefren piramidasi va Xeops ehromi tarxi 
berilgan (1.10-1.11- shakllar).
/ г
. /
V
\
/ »
i
' i
V
Jr

---

I / " "
/
/ 0
x
\
Vt
/ jAjV
'J)
' V
A
\ ^ i r ' ♦ -
\
Qadimgi m e’moriy qonunning tas- 
vir namunalarini hatto miloddan av­
valgi XV asrlarga oid 0 ‘rta Osiyo 
m e’morchiligida ham yaqqol uchra- 
tamiz. 1.12-1.13- shakllarda Buxoro- 
dagi Somoniylar va Xorazmdagi Ta- 
qash maqbaralari rejasi berilgan. Geo­
m etrik naqshlar ham dinamik kvadrat- 
dan 
foydalanish 
natijasida pay do 
b o ‘lgan. Shu sababli qadimgi binolar 
va naqshlar chiroyli, mahobatli va 
mustahkam bo ‘lgan.
Temuriy hukmdorlari orasida ay- 
niqsa, Temuming nabirasi buyuk o ‘z- 
bek olimi, astronom va matematik, davlat arbobi U lug‘bek Muhammad 
Tarag‘ay (1394-1449) 0 ‘rta Osiyo xalqlari ilm fani va madaniyatiga kat­
ta hissa qo‘shdi. U aw alo , ilm fanga qiziqqanligi sababli, Buxoroda 
(1471), Samarqandda (1420), G ‘ijduvonda (1432-1433) madrasalar qur- 
dirdi. Taxminan 1420-1429-yillari Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat 
tepaligida o ‘zining uch qavatli, diametri 46-50 metrli, balandligi 50 
metrcha bo ‘lgan Rasadxonani qurdirib, unga o ‘zi rahnamolik qilgan.
Temuriylar avlodidan b o ‘lgan Hind imperiyasining bunyodkori, Te­
muming evarasi, buyuk shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad