‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

M a ’naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibiy qism lari,  shakl va m etodlari.
Buyuk  m a ’rifatparvar A b dulla  Avloniy  «Turkiy g uliston  y o h u d   axloq» 
a s a r i d a   axloq  « in s o n l a r n i  y a x s h il i k k a   c h a q i r u v c h i ,   y o m o n l i k d a n  
qaytaruvchi bir ilmdur»,  — deydi. A y n a n  axloq,  uning ijtimoiy ah a m iy a ti 
h aq id a  m a ’lum ot  beruvchi  m a z k u r   m a n b a d a   a llo m a   yaxshi  va  y o m o n  
xulqlarga t o ‘xtalib o ‘t a d i ‘ .  A llom aning  nuqtayi  nazaricha,  yaxshi xulqlar 
quyidagilardan  iborat:  fa to n a t  (a q l),  d iy o n at  ( e ’tiq o d ),  nazofat  (p o klik 
va  tozalik),  g ‘ayrat,  riyozat  (savob  ishlar),  q a n o a t,   shifoat,  ilm,  sabr, 
hilm   (yum shoq tabiat)  in tiz o m ,  nafs  m e ’yori,  vijdon,  v a ta n n i  s u y m a k ,

---

haqqoniyat,  nazari  ibrat,  iffat,  hayo,  idrok  va  zako,  hifzi  lison  (til  va 
adabiyot),  iqtisod,  viqor  (g‘urur)„,  m u h ab b at,  av f (kechirimli  b o ‘lish). 
Bu xislatlar m a ’naviy-axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi.  U lar asosida 
Vatanga  m u h a b b a t  va  sadoqat,  m e h n a tg a   axloqiy  m u n o s a b a t,  o ‘z 
atrofidagilarga  axloqiy  yondashuv,  sh u n in g d ek ,  h ar  bir  o ‘qu v ch in in g  
o ‘zi  va  shaxsiy  xulq-atvoriga  m u n o s ab atn i  q a r o r  toptiriladi.
Abdulla Avloniy y o m o n  xulqlar sirasiga quyidagilami kiritadi: g‘azab, 
aysh-ishrat,  ja h o la t,  safohat  (um ri  va  m olini  bekorchi  narsalarga  s a r f 
etish),  ham oqat  (o ‘zbilarmonlik,  m anm anlik),  adolat  (dangasa, yalqov), 
hasosat  ( t a ’m a ,  h irs ),  ra h o v at  (g‘ay ratsiz lik ),  a n oniyyat  (x u d b in , 
m utakabbir,  m a n m a n ) ,   adovat  (kek saqlash),  n am im at  (chaqim chilik), 
g ‘iybat,  haqorat,  j ib o n a t  (q o ‘rqoqlik),  hasad,  kizb  (yolg‘o n ),  nifoq, 
t a ’m a,  zulm  va  boshqalar.
0
‘quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash  ularning salbiy xislatlardan 
holi  b o ‘lishlariga  y o rd a m   beradi.  Bu  esa  dastlab  o'quvchilarga  xu lq - 
o d o b   m e ’yorlari va  qoidalarini  anglash  va shaxs ongini shakllantirishga 
d o ir  m eto d lar  asosida  am alga  oshiriladi.
Bunga  badiiy  va  ilm iy-om m aviy  adabiyotlarni  o ‘qish,  kinofilm  va 
spektakllarni t o m o s h a  qilish,  maxsus tashkil  etilgan  m a ’n a v iy -m a ’rifat 
kunlarida  turli  m av zu la rd a  s u hbatlar  tashkil  etish  natijasida  axloqiy 
tush u n ch ala r va x u lq -o d a tla r paydo b o ‘la boshlaydi. 
0
‘quvchilar o'zlari 
va boshqalam ing xatti-harakatlarini baholay boshlaydilar.  Buning u c h u n  
t u r l i   m a ’n a v i y - a x l o q i y   m a v z u l a r d a   o ‘t k a z i l a d i g a n   s u h b a t   va 
m u n o zaralard a  o ‘q u v c h in i  fikr yuritish,  o ‘ylashga  y o ‘naltirish  m u h i m  
ahamiyatga ega.  M asalan,  « D o ‘stimiz  Kamol  q anda y qilib n ark o m a n lar 
davrasiga  tushib  qoldi?»,  «Siz  erkinlik  d e g a n d a   nim ani  tushunasiz?», 
« Z a m o n a v iy lik   —  bu  n im a?»   kabi  m a v z u la rd a g i  s u h b a t,  b ah s  va 
m unozaralar o ‘quvchi!am i o ‘ylash,  fikryuritishga y o ‘llaydi,  ularda salbiy 
xislatlardan  saqlanish,  yaxshi  odatlarni  o ‘rganishga  bo'lgan  intilish  va 
q iz iq ish la ri  t a r k i b   t o p a   b o sh la y d i.  U l a r n in g ,   ayn iq sa,  o ‘z  x a t t i -  
harakatlarini  b a holashga  b o ‘lgan  intilishlari  va  ishonch,  e ’tiq o d la ri 
shakllanadi.
D ebat,  m u n o z a r a   va  su h b atlar  m a ’naviy-axloqiy  tarbiyaning  eng 
dolzarb  m u a m m o la rig a   bag ‘ishlanishi  zarur.
B unda  o ‘quvch ilarn i  qiziqtirish  va  ularni jon li  m uloqotga  u n d a s h  
m uhim dir.
0
‘quvchi  faoliyatini  tashkil  etish  va  x u lq -o d o b n i  shakllantirish 
m eto d larid an   m ashqjantirish,  o ‘rgatish,  pedagogik talab q o ‘yish j a m o a

---

I 
fikrini hisobga olish, topshiriqlar berish, tarbiyaviy vaziyatlar hosi  qi  is 
va  boshqa  m e to d la rd a n   foydalanish sam arali  natijalar berishi  m u m   in- 
Lekin  o ‘quvchilarni  faol,  m aqsadga 
y o ‘ n a l t i r i l g a n  
faoliyatga  ja  
etm asdan turib,  axloqning biror turiga mos tarbiyalab bo  lmaydi. 
u n   a 
m ashqlantirish  m u h im   ah a m iy a t  kasb  etadi. 
M a s h q l a n t i r i s h   a s o s l  
a  
shaxsning  u  yoki  bu   axloqiy  xislati  shakllanadi  va  amaliy  fao  iya  ga 
aylanadi. 
.  ..
Rag'batlantirish  m eto d larig a  m ukofotlash  va  m a ’qullash  m ti   a 
1
.
Bugungi  kunda sh a rtn o m a la rtu z is h ,  o ‘z - o ‘zini shakllantiris  ga  o ir
shax siy   d a s tu r la r n i  lo y i h a l a s h ,  o ‘q u v c h i l a r n i   q iziq ish la rig a 
о  Гс 
tab aqa lashtirish  m o n ito r in g i,  testlar,  j a r i m a l a r   (ball  hisobi  a) 
a 
1 
t a rb iy a n in g   z a m o n a v iy   te x n o l o g i y a l a r i d a n   fo y d a la n ish   h a m  
i j o  
iy 
natijalarga  olib  k e lm oqda.
Hozirgi  davrda  yoshlar  o ‘rtasida  tobora  ommaviylashib  borayo gan 
«Zakovat»,  «Intellektual  ring»,  «Qizlar  davrasi»,  «O'yla,  izla,  t o P;>:>  a 
1 
o ‘yinlar ham mazmun, ham  mohiyati, h am  metodik jihatdan о quvc 
1
 arning 
m a ’naviy-axloqiy tarbiyasida  m u h im   ahamiyat  kasb  etmoqda.
0
‘quvchilami m a’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda s a m a r a
1
 s  a  , 
m etod va vositalardan foydalanish boy milliy m adaniy, tarixiy va pe  agogi 
a n ’analar,  urf-odatlar va u m u m b a s h a riy   qadriyatlarga  asoslanadi.  ^
Bu borada tarbiya ja ra y o n id a   o ‘q u v chining axloqiy,  ijodiy,  m a   naviy, 
jismoniy jihatdan shakllantirishga qaratilgan innovatsion m etodlar sam ara^ 
natijalar beradi.  B unday tarbiya  o ‘q u v ch ilard a  v o q e a la r  rivojini  о   in  a 
ko ‘ra  bilish,  o ‘zini  real  voqelikda  anglash,  kelgusi  h ayot  yo  lini  t o  g r  
belgilash,  axloq,  e ’tiqod,  i s h o n c h ,  axloqiy  q ad riy a tla rn i  t o  g  ri 
’
ijtimoiy  hayotda  turli  vaziyatlarda  t o ‘g ‘ri  q a r o r  q a b u l  qilishga  yo^  аУ  l- 
Ayniqsa,  bahslashish,  is h o n tir is h  tr e n i n g l a r id a  o ‘q u v c h i-y o s h   a r n in g  
faolligi,  liderlik  sifatlari,  j a m o a d a   is h la sh   k o ‘n i k m a l a r i   s h a k   a n a   !•
0
‘z g a la r   fikrini  h u r m a t   q i l i s h ,   i s h o n t i r i s h ,   o ‘z  f i k r i n i   a s o s   a s   , 
m u n o z a ra d a  qatnashish  m a h o r a t i   p a y d o  boMadi.  S h u n i n g d e k ,   m u   o q o  
m a d a n i y a ti ,  h is -tu y g ‘u l a r i n i   j i l o v l a y   o l i s h ,   f i k r   y u r i t i s h   m a   o r a  
shakllanadi. 
0
‘z ishiga m a s ’uliyat  h is s in i s h a k lla n tirib ,  ijodiy t a s a v y u n m  
r i v o j l a n t i r a d i ,   m a ’n a v i y - a x l o q i y   t a d b i r l a r n i  
l o y i h a l a s ’ 
k o ‘ngilochar,  tashhisli,  i s h c h a n   v a   h a r a k a t l i   o ' y i n l a r ,   z i d d i y a t l a m i  
etishning turli uslublari ( t a n q i d   u s u ll a r i —  r u h l a n t i r u v c h i ,  t a   n ali,  u m i   b 
qiyosiy),  rag‘b a tla n tiru v c h i  ( t a n q i d ,   v a z i y a t n i   y u m s h a t u v c h i ,  
ta n b e h   beruvchi ta n q id  ~  b u l a m i n g   b a r c h a s i n i   i n s o n p a r v a r l i k  g  o y a   a 
asosida  olib  borish  ijobiy  n a t i j a l a r   b e r a d i .

---