‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

1
)  eshitish  qobiliyatining  zararla n g an lik   darajasi;
2
)  eshitish  qobiliyati  za rarla n g an d a  n u tq iy   rivojlanish  d arajasi;
3)  eshitish  qobiliyatida  buzilishning  yuzaga  kelish  vaqti.
Y u q o rid a   k o ‘rsatilgan  m e z o n la rg a   k o ‘ra  eshitish  q o b iliy a tin in g
buzilishi  qulogM  ogMrlik  va  karlik  kabi  guru h larg a  ajratiladi.
Karlik  bu  eshitish  qobiliyatining  q a ttiq   y o ‘qotilishi  boMib,  bola
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ustaqil  ravishda  n u tq n i  egallay  olm aydi  va  q u l o g ‘iga  ju d a   yaqin 
m asofadan gapirilganda  h am   aniq  eshitmaydi.  A m m o  baland tovushlar, 
yaqin  m asofadan  nutq n in g   b a ’zi  tovushlarini  qabul  qilishga  imkon 
beruvchi  eshitish  qobiliyati  saqlanib  qoladi.
O u lo g ‘i  o g ‘irlik  —  bu  eshitish  qobiliyatining  qattiq  pasayishi  (80 
detsibaldan  kam)  b o ‘lib,  eshitish  qobiliyati  qoldig'i  yo rd a m id a  qulog'i 
o ldida  b alan d   ovoz  bilan  gapirilganda  bola  n u tq n i  eshita  oladi.  Bola 
m in im al  n u tq   boyligini  m ustaqil  ravishda  egallay  oladi.
Karlar va qulog‘i og'irlik  (y o m o n   eshituvchilar)  nutqni  qabul  qilish 
usuli b o ‘yicha  farq  qiladilar.  Karlar so‘z nutqini k o ‘rib  (suhbatdoshining 
lablari va yuziga qarab)  va eshitib k o ‘rish  (tovushni  kuchaytirish apparati 
y o rd a m id a )  qabul  qiladilar.
Y o m o n   e s h i ta d i g a n la r   a t r o f d a g il a r   b ila n   ta b iiy   m u n o s a b a tl a r  
ja ra y o n id a   baland  o h a n g d a   s o ‘zlashish  asosida  nutq n i  eshitib  qabul 
qiladilar.
Eshitish  qobiliyati  buzilgan bolalarni ommaviy,  umumiy o ‘rta  t a ’lim 
m a k ta b la r id a   korreksion  o ‘qitish.  Eshitish  qobiliyati  buzilgan  bolalarni 
o 'q itish   va  tarbiyalash  masalalari  bilan  surdopedagogika shug'ullanadi. 
S u rd o p ed a g o g ik a  ( y u n o n c h a   «surdus»  —  kar)  —  eshitish  qobiliyati 
b u z ilg a n   b o la la r n i  o ‘qitish  va  tarb iy a la sh   j a r a y o n i n i  o ‘rganuvchi 
korreksion  (m axsud)  pedagogikaning  yana  bir  m u h im   sohasi.
E s h i t i s h   a n a l i z a t o r i n i n g   n o r m a l   i s h l a s h i   b o l a n i n g   u m u m i y  
rivojlanishi  uch u n   alohida  a h a m iy a tg a ega  b o ‘ladi.  Eshitish  analizatori 
bu zilg an d a  bolaning  nutqi,  psixologik  rivojlanishi  yom onlashadi,  idrok 
etish  faoliyati,  um um iy  rivojlanishi ortda qoladi.  Statistik  m a ’lumotlariga 
q a ra g a n d a   eshitish  organi  funksiyasi  buzilgan  va eshitmaydigan  bolalar 
soni  d o im iy   ravishda  ortib  b o rm o q d a .
Ayni  vaqtda  s urdopedagogika  oldida  quyidagi  vazifalar  turibdi:
—  e s h i t i s h   q o b il iy a ti  b u z i l g a n   s h a x s l a r ,  u l a r n i n g   in d iv id u a l 
xususiyatlari,  shun in g d ek ,  eshitishi,  nutqi  buzilishi  xususiyatiga  k o ‘ra 
ularni  o ‘qitish  qo n u n iy atlarin i  pedagogik ji h a td a n   o'rganish;
—  eshitish  qobiliyati  buzilgan  turli  kategoriyadagi  bolalar  uchun 
m axsus  t a ’lim  m a z m u n in i  ishlab  chiqish,  uni  ilmiy jih a td a n   asoslash 
va  am aliy   am alga  oshirish;
—  eshitish  qobiliyati  buzilgan  shaxslarni  o ‘qitishning  didaktik  va 
m axsus  m etodikalarini  yaratish;
—  qold iq   eshitish  qobiliyatini  rivojlantirish  b o 'y ic h a   maxsus t a ’lim
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

texnologiyalarini  yaratish,  pedagogik sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil 
etish  va  boshqalar.
O m m a v iy   u m u m iy  o ‘rta t a ’lim  m ak tab id a  eshitish  qobiliyati  bir oz 
pasaygan  b o lalar  o ‘qishi  m um kin.  O 'q itu v c h i  bola  t o m o n i d a n   darsda 
bildirilayotgan  fikrlarni  yaxshi  eshita  olishiga  e ’t i b o r   berishi,  b u ning 
u c h u n   b olani  birinchi  yoki  ikkinchi  partaga,  iloji  b o ‘lsa  o ‘rta  q ato rg a 
o ‘tkazish  kerak.  S huningdek,  o ‘qituvchi  bola  lining  gaplarin i  t o ‘g ‘ri 
t u s h u n a   olganligi,  topshiriqni  t o ‘g ‘ri  bajarayotganligini  n a z o ra t  qilib 
turishi  kerak.  B a’zida  eshitm aydigan  yoki  y o m o n   e sh ita d ig a n   b o lalar 
o m m aviy,  u m u m iy   o ‘ita  t a ’lim  m ak tab larid a  esh ita d ig a n   ten g d o sh lari 
bilan  birga  muvaffaqiyatli  o ‘qiydilar.
0
‘qituvchi  eshitmaydigan  yoki  y o m o n   eshitadigan  bo la sinfga qabul 
q i l i n g a n d a   u l a r n i n g   p s i x o f i z i o l o g i k   h a m d a   n u t q   r i v o j l a n i s h i  
xususiyatlarini  bilishi  talab  etiladi.
K o ‘rish  qobiliyati buzilgan o ‘quvchilarni korreksion  o ‘qitish.  K o ‘rish 
qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari.  K o ‘rish  qobiliyati 
b u z i l g a n   b o l a l a r n i   o ‘q i t is h   va  t a r b i y a l a s h   x u s u s i y a t l a r i   b i l a n  
tiflopedagogika shug‘ullanadi  (yun o n c h a  «typhlos»  —  k o ‘r)  —  korreksion 
pedagogika  (defektologiya)ning  m u h im   sohasi.
K o ‘rish  —  ko ‘rish  analizatori  yo rd a m id a  borliqni  sezish  va  qabul 
qilishdir.  Miya  k o ‘rish  orqali  tashqi d u n y o   haqidagi  m a ’Ium otlarni  oladi.
B olaning  k o ‘rish  qobiliyati  b uzilganda  uni  rivojlantirish,  o ‘qitish 
va  tarbiyalash jarayonlarida jiddiy  qiyinchiliklar  yuzaga  keladi.
B olalarda  k o ‘rish  qobiliyati  buzilishining  sabablari  tu r l i c h a   b o ‘lib, 
ular  nasliy  kasalliklar,  homila  o n a   q o rn id a   riv o jla n a y o tg a n d a   k o ‘rish 
oi^anlari  patologiyasining yuzaga  kelishi,  hom iladorlik  p aytida  o n a n in g  
tokeplazmoz, qizamiq va boshqa og ‘ir kasalliklar bilan o g ‘rishi va  hokazo 
o m illardan  iborat  bo'lishi  m um kin.
K o ‘rish  qobiliyatining  buzilishi  t u g ‘m a  yoki  o rttirilg a n   boMadi.
T u g ‘m a  k o ‘r b o ‘lish  hom ila n in g   zararlanishi  sababli  y u za g a  keladi. 
Ko‘rish  nuqsonlarining yuzaga  kelishida  naslivlik  h a m   k o ‘zga tashlanadi.
O rttirilgan  k o ‘rlik  o d atd a  ko'rish  organlari  —  t o ‘r  p ard asi.  shoh 
parda yoki  markaziv nerv tizimining  kasallanishi  (m e ningit.  miva shishi. 
m e n in g o e n sifa liO .  o re a n i z m n i n g   u m u m iy   k a s a l la n is h id a n   kevingi 
asoratlari  (kor.  gripp.  skorlatina).  s h u n in g d e k .  m iva  yoki  k o ‘zning 
iarohatli  shikastlanislii  (boshi  v aralan is h i.  s h ik a stla n is h i)  o q ib a tid a
b o ‘lishi  m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o‘rish qobiliyatining buzilgan  bolalar quyidagi guruhlarga  ajratiladi:
1.  K o ‘r  tugMlganlar.
2.  Erta  k o ‘r  b o ‘lib  qolganlar.
3.  U c h   yoshidan  keyingi  k o ‘r  boMib  qolganlar.
O m m aviy  maktablarda,  t a ’lim  olganda yom on  ko ‘ruvchi bola jiddiy 
qiyinchiliklarga  duch  keladilar.  Idrok etishning aniq  emasligi,  sekinligi, 
torligi  kabi  xususiyatlar  p re d m e tla rn i  tanib  olish,  ularning  shaklini 
ajratish,  o ‘ziga  xos  belgilarini  bilib  olishda  m a ’lum   qiyinchiliklariga 
olib  keladi.  B olalar satrlar,  harflar va  raqam larni  adashtiradilar.  Bular 
o ‘qish texnikasini  egallab olish,  o'qilganlarning m azm unini tushunishga 
xalaqit  beradi.  O ddiy m aktabda  y o m on  ko'ruvchi  bolalar doskada  nima 
yozilganligini  k o ‘rmaydilar,  q arab bajariladigan  ishlarni tashkil  etishda 
y o m o n   k o ‘r a d i g a n   b o l a l a r   t e z   c h a r c h a y d i l a r ,   bu  u l a r n i n g   ish 
qobiliyatlarini  pasaytiradi.  P edagoglarning  oldidagi  eng  m u h im   vazifa
—  y o m o n   k o ‘radigan  bolani  o ‘z  vaqtida  aniqlash,  unga  maxsus  t a ’lim 
va  tarbiya  berish  masalasini  hal  etish  u c h u n   P M P K g a   yuborishdan 
iborat.  Y o m o n   ko‘radigan bolalarni  o ‘qitish va tarbiyalash asosan  maxsus 
(korreksion)  m ak tab lard a  am alg a  oshiriladi.