Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Ijarachining manfaatlari-chi?  

Ko‘p mamlakatlarda mol-mulkka soliq lizing shartnomalariga 

---

 

260

belgilangan to‘lovlardan ancha yuqori bo‘ladi. Ba’zi paytlarda esa ijara 

usuli hozirgi zamon uskunalaridan foydalanishning yagona imkoniyati 

bo‘lib qoladi, ayniqsa, yangi tashkil qilingan firmalar uchun. Ijarachi 

uchun uskunalar mulk xisoblanmaganligi sababli, firma balansiga 

kiritilmaydi, mol-mulkka soliq to‘lanmaydi va bu sohada buxgalteriya 

hisobi yuritilmaydi. Ijara haqi esa to‘liqligicha ishlab chiqarilayotgan 

mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. 

Rivojlangan mamlakatlarda ataylab lizing bo‘yicha soliq yig‘ish-

maydi. Ammo hukumat bugungi kun bilan emas, balki kelgusini o‘ylab 

iqtisodiy siyosat olib boradi. Lizing fan-texnika taraqqiyotiga xizmat 

qiladi. Ertangi kunda ishlab chiqarish bugungi olinmagan soliqlarni to‘la 

qoplaydi, demak u iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo‘shimcha 

imkoniyat yaratib beradi.  

  MDH  respublikalarida  «ijara  korxonalari» degan ibora paydo 

bo‘lgan. Chet ellik mutaxassislar uchun bunday tushuncha mutlaqo 

tushunarsiz. Xalqaro amaliyotda ijara korxonalari degan tushunchaning 

o‘zi yo‘q. Korxonalar ijaraga berilmaydi, uskunalar va binolar berilishi 

mumkin.  

Lizing munosabatlarini O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa, qishloq 

xo‘jaligida qo‘llash katta samara beradi. Masalan, AQSh da fermerlar 

foydalanayotgan texnikaning 80 foizi ijaraga olinadi. Axir bir yilda 10-

15 kun ishlatiladigan kombaynni sotib olishdan qanday mantiq topish 

mumkin?  

Yuqorida ta’kidlanganidek, respublika hukumati qaroriga ko‘ra, 

1999-yilning oktabr oyida «O‘zqishloqxo‘jalikmashlizing» hissadorlik 

kompaniyasi tuzildi. Bu kompaniyaning asosiy vazifasi mamlakatimiz 

mashina-traktor parklari va qishloq xo‘jaligi korxonalariga moliyaviy 

lizing asosida traktor va yig‘im-terim texnikasini yetkazib berishdan 

iborat. Bundan tushgan mablag‘ traktor va qishloq xo‘jaligi mashina-

larini ishlab chiqaruvchi korxonalar hisobiga o‘z vaqtida tushiriladi. Bu 

hol ularga aylanma mablag‘larni birinchi navbatdagi ehtiyojlariga 

ishlatib, uni to‘ldirib turish imkonini beradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab 

chiqaruvchilari esa texnika qiymatini asta-sekin, bir necha yil 

mobaynida to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Texnika o‘zini o‘zi 

bemalol oqlaydi. Agar inflatsiya chiqimlari lizing oluvchiga tegishli 

bo‘lmasdan, kompaniya riski bo‘lishini ham hisobga olsak, lizing 

shartlari juda manfaatlidir.  

Ayniqsa, qishloq xo‘jaligini zamonaviy, yuksak unumli texnika 

---

 

261

bilan ta’minlashni yanada rag‘batlantirish, tarmoq mashinasozligini 

rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, shu jumladan, chet 

el ilg‘or kompaniyalari ishtirokida qishloqqa yetkazib beriladigan traktor 

va yig‘im-terim texnikasi uchun hisob-kitob mexanizmini takomillash-

tirish maqsadida 2000-yilning 2 - noyabrida Vazirlar Mahkamasining 

«Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo‘jaligi texnikasi bilan ta’minlash 

chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. Bu qarorga ko‘ra, 

2001-2007-yillarda «O‘zqishloqxo‘jalikmashxolding» kompaniyasi 

korxonalari tomonidan, shu jumladan, chet el ilg‘or kompaniyalari 

ishtirokida ishlab chiqarilgan zamonaviy qishloq xo‘jaligi texnikasi 

(traktor va yig‘im-terim texnikasi) mashina-traktor parklarining hududiy 

birlashmalariga, shirkatlar va fermer xo‘jaliklariga ularni 7 yillik mud-

datga lizingga taqdim etish yo‘li bilan quyidagi shartlarda yetkazib 

berilishi belgilangan: 

 

 15 foizlik avans mashina-traktor parklarining hududiy birlashma-

lari, muqobil mashina-traktor parklari, qishloq xo‘jaligi shirkatlari va 

fermer xo‘jaliklarining o‘z mablag‘lari hisobidan; 

 

 traktor va yig‘im-terim texnikasi qiymatining 85 foizi «O‘zqish-

loqxo‘jalikmashlizing» kompaniyasi tomonidan, unga zayom asosida 

Moliya vazirligi tomonidan beriladigan mablag‘lar hisobidan to‘lanadi.  

Mazkur qarorda, shuningdek, lizing oluvchilarga olinadigan texni-

kaning butun lizing muddati davomida mulkiy risklar sug‘urta polisi 

mavjud bo‘lsagina taqdim etilishi nazarda tutilgan. Lizing kompaniyasi 

daromadining (marja) imtiyozli stavkasi esa Markaziy bank qayta 

moliyalashtirish stavkasining yarmi miqdorida belgilanadi. Masalan, 

Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi bir yilga 24 foizni, 

lizing kompaniyasining marjasi 12 foizni tashkil etsa, shartli ravishda bir 

texnikaning narxini 5000000 so‘m deb olaylik. Qishloq xo‘jaligi 

korxonasi ana shu mablag‘ning 15 foizini yoki 750000 so‘mni o‘z 

mablag‘lari hisobidan to‘laydi, qolgan 85 foizini, ya’ni 4250000 so‘mni 

bank tomonidan yillik 24 foiz miqdorida jalb qilingan uzoq muddatli (7 

yillik) kredit hisobidan oladi. Shunda qishloq xo‘jaligi korxonasining 7 

yil mobaynida bankka qaytaradigan mablag‘i 7947500 (kreditning 

asosiy summasi 4250000 so‘m, hisoblangan foizlar 3697500 so‘m) 

so‘mni tashkil etadi. Natijada texnikaning umumiy narxi 8697500 

(avans 750000 so‘m, bankka qaytariladigan mablag‘ 7947500 so‘m) 

so‘mni tashkil qiladi. 

Agar u texnikani lizing kompaniyasidan lizing shartlarida 7 yil 

---

 

262

muddatga yillik 12 foiz miqdorida oladigan bo‘lsa, ana shu davrda lizing 

kompaniyasiga qaytariladigan mablag‘ 6098750 (lizing summasi 

4250000 so‘m hisoblangan foizlar 1848750 so‘m) so‘mga teng bo‘ladi. 

Texnikaning umumiy narxi esa 6848750 (avans 750000 so‘m, lizing 

kompaniyasiga qaytariladigan mablag‘ 6098750 so‘m) so‘mni tashkil 

etadi. Boshqacha aytganda, bank kreditiga nisbatan moliyaviy lizing 

tufayli 1848750 so‘m iqtisod qilinadi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi 

korxonasi uzoq muddatli kredit olish maqsadida banklarga murojaat 

qilmaydi. Bu lizing oluvchilar uchun moliyaviy lizingning kreditga 

nisbatan afzalligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. 

Mijozlarga qulay shart-sharoitlar yaratish, ular bilan bevosita aloqa 

o‘rnatish maqsadida har bir viloyatda kompaniyaning bo‘limlari 

tuzilmoqda. Shirkat va fermer xo‘jaliklari texnikani olish ishlari bilan 

joylarda tanishish va lizing operatsiyalarini amalga oshirish imkoniga 

ega bo‘ladilar. Muqobil mashina-traktor parklari uchun joylarda 

texnikani olish imkoniyatining yaratilishi esa raqobatning rivojlanishiga 

olib keladi. Buning uchun ularda texnika narxining 15 foiz avansini 

o‘tkazish uchun boshlang‘ich mablag‘, aniqrog‘i, lizing oluvchining 

moliyaviy ahvoli lizing kompaniyasining talabi darajasida bo‘lsa, bas. 

Agar lizing oluvchining moliyaviy ahvoli talab darajasida bo‘lmasa, u 

holda bank yoki boshqa uchinchi yuridik shaxsning kafolati talab 

qilinadi. 

Lizingning yana bir ijobiy tomoni shuki, u fermer xo‘jaliklariga 

ham zamonaviy texnologiyalarni qo‘lga kiritish imkonini yaratadi. Bu 

esa uning rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi. 

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hukumat tomonidan lizing 

kompaniyalari oldiga qo‘yilgan vazifalar o‘z vaqtida, izchil hayotga 

tatbiq etilsa, iqtisodiyotimizning eng muhim sohalaridan biri bo‘lmish 

qishloq xo‘jaligining dolzarb muammosi – qishloqni texnika bilan 

ta’minlash masalasi to‘liq hal etiladi. Oqibatda tarmoq rivoji yangi 

bosqichga ko‘tariladi.