Xx asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi-o’zgartiruvchi omil sifatida kirish

Kurs ishining maqsadi. XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya masalalarini pedagogik muammo sifatida o‘rganish.
Kurs ishining vazifalari:
XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi-o’zgartiruvchi omil sifatida ilmiy adabiyotlarda o’rganish
XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jarayonlarini yoritib berish;
XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jarayonlarining pedagogik-psixologik xususiyatlarini ochib berish;
Tadqiqot obyekti XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi-o’zgartiruvchi omil sifatida o‘rganish jarayoni
Tadqiqot predmeti XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi-o’zgartiruvchi omil sifatida o‘rganish mazmuni, shakl, metodlari va vositalari.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, qo‘lga kiritilgan natijalar ta’lim oluvchilarni denter tenglik bo’yicha mavjud bilimlarini shakllantirishga hizmat qilib bunda tadqiqot doirasida ishlab chiqilgan model va didaktik ta’minotdan ta’lim muassasalarida o’quvchilar faoliyatini rivojlantirish jarayonida foydalanishi mumkin.

1. 
   XX asrning 50-yillariga kelib ta’lim va tarbiya jamiyat rivojlanishida yaratuvchi-o’zgartiruvchi omil sifatida ilmiy adabiyotlarda o’rganilganligi
   

Pedagogika tarixini davrlashtirishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud. So’nggi yillarda O’zbekistonda pedagogika tarixini o’rganishga doir eng keng tarqalgan davrlashtirish o’zida quyidagi bosqichlarni aks ettiradi:

1. 
   Eng qadimgi davrlardan o’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgunga qadar;
   
2. 
   Mustaqillikka erishilgandan to hozirgi kungacha o’zbekistonda pedagogik fikrlar rivoji;
   
3. 
   Jahon pedagogik fikrlari rivoji (eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha).
   
4. 
   Biroq pedagogika tarixini insoniyat tarixi bilan bog’liqlikda o’rganish maqsadida quyidagi tarzda davrlashtish maqsadga muvofiq:
   
5. 
   Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar;
   
6. 
   VII asrdan XIV asrning birinchi yarmifacha o’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar;
   
7. 
   Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi;
   
8. 
   XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab;
   
9. 
   XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda pedagogik fikrlar rivoji;
   
10. 
    XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji;
    
11. 
    XIX asrning 2-yarmi – XX asr boshida Turkiston o’lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar;
    
12. 
    1917-1991 yillarda o’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji;
    
13. 
    Mustaqil o’zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji;
    
14. 
    Eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi;
    
15. 
    XIX asrning 2-yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji;
    
16. 
    Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.
    

Pedagogika tarixi jamiyat taraqqiyoti qonunlariga suyangan holda turli pedagogik nazariyalarni, ta’lim-tarbiyaning mazmuni va metodlarini o’rgatadi. O’tmishning pedagogik sistemalarida bo’lgan ilg’or va progressiv fikrlarning hammasidan ijodiy foydalanadi. Demak, pedagogika tarixi ijtimoiy fandir. U tarixiy pedagogika xodisalariga davr talabi asosida yondoshadi, tarbiya nazariyasi va amaliyotini turli bosqichlarda xilma-xil bo’lganligini ochib beradi, ilg’or qarashlarning taraqqiyot yo’lini ko’rsatib beradi.
Pedagogika tarixi fani quyidagi fanlar, ya’ni, pedagogika, psixologiya, madaniyat tarixi, O’zbekiston tarixi, jahon xalqlari tarixi, falsafa, etnografiya, arxeologiya, ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy aloqadadir.
Pedagogika – tarbiya nazariyasi va san‘ati haqidagi fan. Y’ani kishining dunyoga kelishi faqat tug‘ilishdan iborat. Jismoniy hodisa emas. Bola tug‘ilgandan keyin o‘z zamonasining ijtimoiy taraqqiyot darajasiga ko‘tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashi, ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘z o‘rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, ya‘ni tarbiya olishi kerak. Demak, tarbiya hamma vaqt mavjud bo‘lgan jamiyatning (hayotning) doimiy va eng zarur funksiyasidir. U qiyin va murakkab maqsadga faqat tarbiya bilangina erishish mumkin. Mazkur muammoni ilmiy hal qilish uchun shu davrgacha yashab ijod etgan buyuk pelagoglarning shu sohadagi ilmiy merosiga tayanishimiz shart. Tarbiyaning jamiyat va har bir inson hayotidagi ijtimoiy ahamiyati haqida buyuk o‘zbek pedagogi A.Avloniy ―Al-hosil, tarbiya bizlar uchun – yo hayot, - yo mamot, - yo najot, - yo halokat, - yo saodat, - yo falokat masalasidir‖ tarzida ta‘riflangan. Demak, tarbiya biz uchun hamma narsaga erishishini ta‘minlovchi qudratli kuch ekan. Bunda tarbiyachining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi hal qiluvchini anglash darkor. ―Tarbiya ishida o‘z-o‘zini takomillashtirish jarayoniga katta o‘rin berilmog‘i lozim. Insoniyat faqat mustaqil o‘rganish tufayligina taraqqiy etgan‖ – degan G.Spenser. ―Tarbiya avvalo o‘qituvchi bilan bolalarning doimiy ma‘naviy munosabatidir‖ – degan Suxomlinskiy
Tarbiya shaxsni shakllantirish omillaridan biridir. U shundan iboratki, kishilar turli vositalar bilan ma‘lum bir maqsadga o‘z tarbiyalanuvchilarida ma‘lum holatni hosil qilish va rivojlantirishni hoxlaydi. Tarbiya shaxsni shakllantirishning boshqa omillaridan sifat jihatdan shu bilan farq qiladiki, tarbiyachi o‘z oldiga ongli suratda ma‘lum bir maqsad qo‘yadi va shu maqsadiga erishishi uchun intilib, uni amalga oshirish vositalarini topadi. Shunday qilib, tarbiya shaxsning muayyan yo‘nalishida shakllantirish maqsadi bilan turli odamlar bir-biriga ta‘sir ko‘rsatadigan ijtimoiy munosabatlardir. Tarbiyaning negizini tashkil etadigan qonuniyatlarni bilish bugungi kunda odamlar bilan (yashaydigan) ishlaydigan har qanday mutaxassisning ishchanlik malakasini bildiradigan belgilaridan bo‘lib qolmoqda. Tarbiya hamma narsa tarbiyachining shaxsiga asoslanishi kerak. ―Shaxsning rivojlanishi va shakllanishiga faqat shaxs ta‘sir ko‘rsata oladi, xarakterni faqat xarakter vositasi bilan vujudga keltirish mumkin‖ – degan edi Ushinskiy. Haqiqatni ham odam odamga qo‘ygan maqsad asosida o‘quvchilarga, yoshlarga o‘z xarakteri bilan, xarakterni shakllantiradi
Urushdan keyin xalq maorifini yuksaltirish choralari ko`rildi. 1949 yili umumiy majburiy 7 yillik ta’limga o`tildi. Kasbga o`rgatish maqsadida texnikumlar soni ko`paytirildi. 1956 yildan internat maktablar vujudga keltirildi.
O`qituvchilarga talab kuchaydi. 1953 yildan pedbilimyurtlari o`rta maktab negizida ishlaydigan bo`ldi, o`qish muddati 2 yil edi. 1952 yildan o`qituvchilar institutlari pedagogika institutlariga aylantirildi.
1962 - 63 o`quv yilidan 7 yillik maktablar qayta tashkil etilib, 8 yillik maktablarga aylantirildi.
1962 yilda ToshDU qoshida birinchi marta pedagogika fanlari bo`yicha ilmiy darajalar beruvchi Birlashgan Sovet tashkil etildi.
Turg`unlik yillarida hukumat siyosatidagi har qanday moneliklarga qaramay, mavjud imkoniyatlar doirasida Markaziy Osiyo, jumladan o`zbek ziyolilari ulug` mutafakkir shoir va olimlarimizning pedagogik fikrlarini tadqiq etish davom etdi. 60 - 70 yillarda Furqat, Sadriddin Ayniy, Alisher Navoiy, Jomiy va Davoniy, Abdulla Avloniy kabi allomalarimizning ta’lim - tarbiya haqidagi fikrlari tadqiq etildi. "Kalila va dimna", "Qobusnoma" nashr qilindi. Taniqli pedagog olim Z.Mirtursunov "O`zbek xalq pedagogikasi va uning xalq og`zaki ijodida aks ettirilishi" (1967) asarida xalq pedagogikamizni birinchi bor tadqiq qildi.
Pedagogika umummetodologik fan sifatida ta’lim va tarbiya nazariyasiga oid bilimlarni o’zida aks ettirish bilan birgalikda jamiyat hayotidagi ko’plab ijtimoiy muammolarni o’rganadi va tadqiq etadi. Hozirgi kunga kelib pedagogika fanining ko’plab yangidan-yangi fan sohalari shakllanib, rivojlanib bormoqda.
Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati – uni o’qitish va tarbiyalashga asosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Didaktika (ta’lim nazariyasi, yunoncha didaktikos «o’rgatuvchi», didasko «o’rganuvchi») ta’limning nazariy jihatlari, ta’lim jarayonining mohiyati, qonun va qonuniyatlari, tamoyillari,o’qituvchi va o’qituvchi faoliyati, ta’limning maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo’llari kabi masalalarni tadqiq etadi.
Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, tarbiya jarayonining mazmuni, tarbiya turlari, shakl, metod, vosita va usullari, uni tashkil etish masalalarini o’rganadi.
Ijtimoiy tarbiya fuqarolik, aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, iqtisodiy, ekologik tarbiya kabi yo’nalishlarda tashkil etiladi.
Pedagogik fanlar tizimida pedagogika alohida ahamiyatga ega. Pedagogika – garchi u avvaldan yurtimizda pedagogik bilim sohasi va fan sifatida mavjud bo‘lgan bo‘lsa ham, O‘zbekiston uchun yangi hodisa va tushunchadir. Uning mustaqil fanga aylanganligi va amaliy tajribalari tizimlashtirilmaganligining sabablari O‘zbekiston tarixiy rivojlanishining murakkabliklari va qarama-qarshiliklari bilan izohlanadi. Pedagogikaga salbiy ta’sir ko‘rsatgan hodisalarga XX asrning 50 yillarida boshlangan ijtimoiy tarbiyaning diskreditatsiyalashuvi milliy olimlar va pedagoglarni xorij tajribasi va chet ellik hamkasblaridan ajratgan “temir parda”ning tushirilishi, umuminsoniy qadriyatlarni sinfiy qadriyatlarga almashtirilishi, ijtimoiy muammolar haqida jim turish siyosati, rahmdillik, mehr-muruvvat an’analarining yo‘q qilinishi kiradi.
jihatdan ahamiyatli bo’lgan vazifalarni bajaradi, ijtimoiy rolni o’zlashtirib oladi, o’zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy mulohaza qilib ko’radi, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kirishadi va shu tariqa shaxsning ijtimoiylashuvi yuz beradi.
Milliy istiqlol g’oyasi va pedagogika nafaqat o’quv yurtlaridagi, balki butun jamiyatdagi mafkuraviy voqeliklarni sharhlovchi, o’zgartiruvchi va jamiyat a’zolari ongini tarbiyalovchi imkoniyatlarga ega. Milliy istiqtol g’oyalarini xalqimiz ongi va qalbiga singdirish zaruriyati pedagogika fanidan shunday mas’uliyatli vazifani ham hal etishni talab etmoqda. Aynan pedagogika butun jamiyatni, uning a’zolari ongiga milliy istiqlol g’oyalarini singdirishda, jamiyatning barcha nuqtalarini pedagogik tarbiyalashda katta imkoniyatlarga ega. Ya’ni pedagogika milliy istiqlol qo’lga kiritgan jarayonlarni ijtimoiy pedagogik sharhlab, uni yanada takomillashtirishga, fuqarolik jamiyatini barpo etishga xizmat qilmog’i kerak.
Milliy istiqlolning ijtimoiy buyurtmasi — O’zbekiston xalqida mustahkam mafkuraviy immunitet, fuqarolarning o’zligini anglashi, vatanparvarlikni, millatlararo totuvlikni, diniy bag’rikenglikni, shakllantirishni talab etmoqda. SHuning uchun ham pedagogikada ilgari yetarlicha e’tibor berilmagan yo’nalish — pedagogikaning ahamiyati kattadir.
Bu yo’nalish ayniqsa, bugungi mustaqil O’zbekistonning ma’naviy-ma’rifiy rivojlanishida, jamiyat a’zolarini milliy istiqlol g’oyalari ruhida, mustahkam irodali, o’zligini, o’z haq-huquqlarini anglagan, mustaqil fikrga ega, hatto iqgisodiy biznes sohasida ham ma’naviy, faoliyat yuritish, jamiyat a’zolariga ma’naviy-ma’rifiy yordam berish kabi muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ishlarni bajarishda, ya’ni yurtimizda insonlar ongiga milliy istiqlol g’oyasini singdirish, ma’naviy axloqiy ruhda tarbiyalash va ma’naviy yordam ko’rsatish yuzasidan mustaqil O’zbekistonda ko’plab tashkilotlar ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni tashkil etmoqda. Bularga misol sifatida Respublika Ma’naviyat Markazi, turli jamg’armalar, partiyalarni keltirishimiz mumkin.
Demak, jamiyatda mafkuraviy immunitetni kuchaytirishning zamirida har bir fuqaroning manfaatidan kelib chiqqan holda ijtimoiy pedagogik faoliyat sifatida ma’naviy-mafkuraviy targ’ibot ishlarini olib borish, ya’ni milliy g’oya printsiplarini aholi o’rtasida targ’ibot qilish yotadi.
Pedagogika fanidan ma’lumki, tarbiya — bu ijtimoiy hodisadir. Demak, individning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uning ijtimoiy hayoti davomida egallagan bilim, ko’nikma va malakalarsha bog’liq. Afsuski, pedagogika olamida yosh avlodning ijtimoiy hayotidagi hodisa va jarayonlarshshg tarbiyaviy ta’siri masalalarini ilmiy-nazariy va amaliy o’rganishga qaratilgan maxsus yo’nalish nazardan chetda qolib keldi. Mustaqil yurtimizda bugungi kunda yoshlarimizning ongi va qalbi uchun kechayotgan kurash jarayonida mazkur yo’nalish, ya’ni pedagogikaning pedagogika o’quv yurtlarida maxsus kurs sifatida kiritilishi ayni muddaodir. Chunki XXI asr, ya’ni axborotlar tizimi davrida yoshlar va umuman keng jamoatchilik orasidagi ijtimoiy fikrlarni har tomonlama o’rganish, ijtimoiy hayotni aniq va real, ommaviy xalq fikriga asoslanib o’rganish va nafaqat ta’lim-tarbiya muassasalaridagi tarbiyaviy muhit, balki ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalarini pedagogik o’rganish davri yetib keldi.
Yangi bilimlarning o’sishi ilmiy fikrlarning real hayotga tatbiq etilishi, yangi bilimlarning yuzaga kelishi, jamiyatning ilmga ehtiyojini yuzaga keltirish darajasi, fanning differentsatsiyasi va maxsuslashtirish tendentsiyasi kuzatiladi. Chunonchi, asosiy fan mustaqil rivojlanuvchi xususiy tarmoqlarga ajratiladi. Shuningdek, bir qator muammolarni hal qilishda to’plam nuqtai nazaridan bir ob’ektni o’rganuvchi mustaqil fan birligini o’zida namoyon qiluvchi integratsiya hodisasi kuzatiladi. Masalan pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasida tadqiqotning mustaqil ob’ektlari alohida kuzatiladi: falsafa bilan birgalikda ta’lim falsafasi hamda psixologiya bilan o’zaro munosabatda psixolo-pedagogika, siyosatshunoslik bilan birlikda... Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Pedagogikada keyingi vaqtda differentsiya hodisasi yetarli darajada kuchaydi. Pedagogikaning mustaqil fan sifatidagi tarmoqlari maktabgacha pedagogika, maxsus pedagogika, professional pedagogika rivojlanib, takomillashib bormoqda. Pedagogika ham shular jumlasidandir.
Pedagogikaning tadqiqot ob’ekti pedagogika o’rganadigan jarayon va voqelik bo’lib, u masalani muayyan, o’ziga xos aspektda ko’radi. Uning o’ziga xosligi esa «ijtimoiy» degan so’zda ifodalangan. Pedagogikaning ob’ekti insonning ijtimoiylashuv jarayonidir. Xalqning boy merosi, pedagogikasidan, fan, madaniyat, jamiyat yutuqlaridan foydalanib, pedagogika o’z nazariyasini, metodi va texnologiyasini ishlab chiqadi. Pedagogika davlat va jamiyat institutlarining ma’naviy-ma’rifiy markazlari faoliyati sohasidir. Demak, pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zaruriyat, ijtimoiy buyurtmadir. Ijtimoiy munosabatlarni ilmiy pedagogik nuqtai nazardan o’rganish va yanada takomillashtirish davr taqozosidir.
Pedagogika va pedagogik sotsiologiya yurtimiz
mustaqillikka erishgach, o’zining mustaqil taraqqiyot yo’lini belgilab oldi. Bu yo’l jamiyatimizning kelajagini o’z qo’llariga oluvchi — yoshlarga beriladigan ta’lim-tarbiya asosida belgilandi.
Ijtimoiylashish jarayoni deb ta’kidlash mumkin. Inson ijtimoiy normani, ya’ni madaniy qadriyatlarni o’zlashtirishi, o’z qobiliyatlarini yuzaga chiqarishi, ijtimoiy tajribani egallashi lozimdir. Bu jarayon ijtimoiy hodisa deb nomlanadi. Bolani ijtimoiylashuvi murakkab va davomli hodisadir.
Har qanday jamiyatning rivojlanish etapida ma’lum ijtimoiy, ma’naviy qadr-qimmat, o’zini tutishi, axloqiy qonun-qoidalar, normalarni ishlab chiqadi. Jamiyatning har bir a’zosi mazkur qonun-qoidalarni egallab, uning teng huquqli a’zosi sifatida yashab, faoliyat ko’rsatadi. Bu ta’lim-tarbiya orqali amalga oshadi.
Jamiyatda o’zaro munosabatda bo’lgan, o’zaro harakatlanadigan xilma-xil ijtimoiy institutlar orkdli bola ijtimoiy normalarni egallaydi. Bulardan ba’zilari bolaning rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi, boshqalari esa uning shaxsiy sifatlari shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunday ijtimoiy institutlar qatoriga avvalo oila, ta’lim, madaniyat va din, turli-tuman klublar, birlashmalar, shuningdek, video-kino-prokat, kompьyuter-internet tarmoqlari kiradi.

17.