Xvii-xix asrlardagi ijtimoiy siyosiy ahvol

XX asr boshlarida o`zbek tili leksikasi, grammatikasi va funksional uslublarida bo`lgan  

           o`zgarishlar, yangiliklar

Reja:

1. Milliy til haqida tushuncha.

2. Milliy til shaklida Hamza Haqimzoda Niyoziy asarlarining tili.

3. 1920-yillar o`zbek adabiyotida imlo qoidalar.

4. «Chig`atoy gurungi» tashkiloti, tayanch dialekti masalasi.

5. 1930-yillar o`zbek adabiyotida rus tilining qo`llanishi.

6. 1920-30 yillarda o`zbek adabiyotini o`rgatishda ijodkorlar asarining ahamiyati.

O`zbek milliy tili hozirgi o`zbek millatiga mansub bo`lgan hamma kishilarning umumiy va yagona tilidir. Bu til o`zbek xalqlning o`zaro aloqa va fikr almaShuv quroli, Shu xalqning hamma a`zolari uchun umumiy bo`lgan tildir.

O`zbek milliy tilining shakllanishi o`zbek millatining shakllanish protsessi bilan bog`likdir. O`zbek millati shakllanguniga qadar u urug` tili va elat tili tarzida yashab, rivojlanib kelgan. Ma`lumki, ijtimoiy munosabatlarning yuzaga kelishi bilan birga millatlar ham tashkil topa boshlaydi. Ana Shu millatlarning tashkil topishida uning asosiy elementi bo`lgan til birligi - milliy til xam yuzaga keladi. O`zbek milliy tili XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlarida shakllana boshladi. Hozirgi o`zbek adabiy tilining boyishi, rivojlanishi va mukammallashuvida eski o`zbek adabiy tili an`analari, xalq, tili, mahalliy dialektlar va xalq shevalarining materiallari bilan bir qatordagi tilning ta`siri ham kuchli bo`ldi.

Yuqorida bayon qilinganlarga ko`ra, o`zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyoti katta uch davrni tashkil etadi: qadimgi turkiy adabiy til, eski o`zbek adabiy tili va hozirgi o`zbek adabiy tili. Bularning har biri yagona umumxalq o`zbek tilining asosiy va eng muhim taraqqiyot bosqichlarini o`zida aks ettirdi. Har bir davrning adabiy tili ish ko`rish doirasi, fonetik, leksik hamda grammatik qurilishi jihatdan o`ziga xos bo`lgan xususiyatlari bilan farq qiladi. O`zbek adabiy tili birinchi va ikkinchi davrlarda xalq tili sifatida ish ko`rgan bo`lsa, uchinchi davrga kelib, milliy til sifatida ish ko`rayotir. Hozirgi kunda uning ish ko`rish doirasi nihoyatda kengaygan, lug`at sostavi beqiyos darajada boyigan, grammatik qurilishi mukammalashgandadir.

O`zbek tilining ichki resurslari asosida yangi so`zlar yaratiladi. Bunday so`zlar strukturasiga ko`ra sodda yoki qo`shma bo`lib, hayotning barcha sohalariga oid tuShunchalarni qamrab oladi. Masalan, faqat xarbiy ish sohasidagina jangchi, kuzatuvchi, o`qlovchi, mo`ljalchi, quroldosh, xaloskor, hujumkor, simto`siq kabi qator yangi so`zlar paydo bo`ldi. Bulardan tashqari, -v(-ov), -chi, -chilik, -Shunoslik, -kor kabi affikslar vositasida yasalgan so`zlar ham hisobga olinsa, o`zbek tili leksikasining sovet davrida qanchalik boyiganligini aniq tasavvur qilish mumkin.

Bu o`rinda shuni alohida qayd etish kerakki, jonli tilda oddiy tuShunchalarni ifoda qiluvchi minglab so`zlar asta-sekin terminlik vazifasini bajara boshladi. Masalan, matematikaga oid to`rtburchak, qo`shish, ayirish, bo`lish; tilShunoslikka oid ega, ot, gap, sifat, ravish, qo`shimcha, yordamchi so`z, bog`lovchi, aniqlovchi, o`zak; geografiyaga oid burun, qo`ltiq va boshqalar Shunday so`zlar jumlasiga kiradi.

O`zbek adabiy tilining so`z yasash imkoniyatlari ham kengaydi. Familiya yasovi -ov, -ova, --ev, -eva affikslari o`zlashtirildi. Ismi-sharifi esa ota ismidan yoki familiyaga asos bo`lgan nomdan erlar uchun -ovich (evich), ayollar uchun -ovna (evna) affikslarini qo`shishi bilan yasaladi: Rustamov Yo`ldosh Mahmudovich, Aliev erkin Rustamovich, Karimova Zulfiya Sultonovna, SHodieva Manzura SHodievna kabi.

Ruscha va internatsional so`zlarga o`zbekcha -la, -lash, -lashtir kabi affikslarni qo`shib yangi so`z yasash usuli yuzaga keladi: rejalashtirish, sintezla, faollashtirish kabi. O`zbek adabiy tilda rus tili ta`sirida qisqartirish yo`li bilan so`z yasash usuli vujudga keldi. TDPU (Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AQSH (Amerika Qo`shma Shtatlari).

O`zbek adabiy tilida yuz bergan o`zgarishlar uning grammatikasida ham ko`zga tashlanadi. Bu o`rinda, eng avval, uning normalasha borganligini, ayrim tipologik siljishlar yuz berayotganligini ko`rsatish kerak bo`ladi.

 Uning morfologiyasida ko`plik affiksining funktsiyasi kengaydi. Xususan, birikma holidagi atamalarning birinchi komponenti keyin kelib, yangi so`z-terminlar yasashda aktiv ishtirok qilmoqda: Bolalar bog`chasi. Jins tushunchasini ifoda qilish  bir  qolipga tushirildi:   Zulfiya  Xoshimovna  Valieva.   egalik  affikslari  normaga tushdi, kelishiklarning funktsiyasi kengaydi, har bir kelishik ma`no va funktsiyalari formalari jihatidan qat`iy ravishda ajaralib normaga tushdi. Kelishikli konstruktsiyalar o`rnida ko`makchili konstrutsiyalarning qo`llanishi keng tus ola boshladi: O`qishingni gapirmaysanmi? Hozirgi zamon fe`l formasi (-yapti) ning adabiy tilimizdagi ma`no va funktsiyasi kengayib borib, barcha dialekt va sheva vakillari, ziyolilarimiz nutqida ancha o`zlashib koldi.

O`zbek milliy tili ko`p dialektli tillardan hisoblanadi. Bu hol uning o`ziga xos murakkab tarixiy rivojlanish sharoiti va o`zbek millatining o`tmishdagi xilma-xil etnik sostavi bilan izohlanadi.

O`zbek milliy tilining uchta katta ichki manbai - uchta dialektlar gruppasi bor. Bular: 1) qorluq-chigil-uyg`ur lahjasi; 2) qipchoq lahjasi; 3) o`g`uz lahjasi.

Bularning har biri o`z navbatida bir qancha dialekt va shevalarga bo`linadi.

O`zbek tilining dialekt va shevalari uzoq o`tmishda o`zbek xalqining tarixiy sharoiti bilan bog`liq ravishda o`zaro umumiylik kasb etib, yagona o`zbek umumiy xalq tili bo`lib, birika borgan va uning ajralmas qismiga hamda kuyi formasiga aylanib qolgan. Lekin o`zbek tilining lahjalari va ayrim shevalari orasidagi ko`pgana farqlar hozirgi vaqtgacha ham saqlanib kelmoqda. Masalan, o`zbek tilining qipchoq shevalarida singarmonizm xususiyatining to`liq saqlanib qolganligi, 9 ta unli fonemaning mavjudligi, so`z boshida ko`pincha y tovushi o`rnida j tovushining qo`llanishi, f tovushining deyarli qo`llanmasligi, x tovushining ko`pchilik shevalarda q tarzida qo`llanishi, so`z o`rtasi va oxirida g` tovushining ko`pincha v tovushiga o`tishi, ba`zi hollarda so`z oxirida g`, q, k tovushlarining tushib qolishi, ba`zan esa o tovushining a sifatida aytilishi (jay, chay, chach kabi), ba`zan l tovushining so`z o`rtasida tushib qolishi (bo`sa, kesa, osa) boshqa hollarda o yoki a tovushining i tovushi bilan almashinishi (masalan: qani >qana, bordimi>bordima kabi) morfologik jihatdan qaraganda oltita kelishik qo`shimchasining to`liq saqlanganligi ikki shaxs o`tgan zamon fe`lida oddiy va hurmat formalarining to`liq saqlanib qolganligi o`tgan zamon fe`lining uchinchi shaxs ko`plik formasi (o`qiydilar)ning deyarli ishlatilmasligi; leksik tomondan qaraganda qipchoq shevalarida: checha (yanga), bo`la (xolavachcha), jelak (Xotin-qizlarning boshiga yopinadigan buyumi) singari ko`plab o`ziga xos qadimiy so`z va terminlarning saqlanib qolganligi yuqorida aytilgan fikrlarni tasdiklaydi.

O`zbek adabiy tilining lahjalari orasida, odatda, qorluq-chigil lahjasi hamda unga qarashli bo`lgan ayrim sheva va dialektlar o`zbek adabiy tilining tayanch sheva va dialektlari hisoblanadi. Bunda ularning talaffuz normalarini belgilashdagi roli, ko`pgina terminlarning ularda ilgaridan shakllanganligi, bu sheva vakillarining ko`p jihatdan milliy madaniyat va leksik an`analarimizni boshqarishda o`zlariga xos xizmatlari borligi asosga olingan. Ba`zi olimlar o`zbek adabiy tilining normalarini belgilashda Toshkent shevasini fonetik jihatdan, Andijon, Farg`ona shevalarini esa morfologik jihatdan tayanch sheva hisoblaydilar.

Toshkent shevasi poytaxt shahar shevasi sifatida leksik tomondan ham o`zining ko`pgina elementlarini adabiy tilga kiritgan va kiritmoqda. Lekin aslida A.K.Borovkov qayd etib o`tganidek, o`zbek tilining birorta shevasini ham adabiy tilga hamma jihatdan asos bo`lgan deb aytib bo`lmaydi. CHunki o`zbek tilining hamma dialekt va shevalarini adabiy til taraqkiyotiga ma`lum bir hissa qo`shgan, ikkinchi tomondan, ularning har birida juda ko`p o`ziga xos xususiyatlar mavjud. Masalan, Andijon, Farg`ona shevalari o`zbek adabiy tiliga eng ko`p tarqalgan grammatik formalaridan birini - hozirgi zamon fe`lining -yap affiksi vositasida yasaluvchi formasini bergan. Bundan tashqari, Andijon va Farg`ona shevalari o`zbek adabiy tilining asosiy talaffuz bazasi sifatida ham xizmat qiladi. Bu shevalarning adabiy tilimizga o`zlarining fonetik xususiyatlari bilan ham maksimal darajada yaqinlaShuvi Shu bilan izohlanadi. Bu shevalar o`zbek adabiy tiliga o`zlarining leksik boyligi, stilistik imkoniyatlari hamda boshqa til vositalari bilan ham hissa qo`shgan.

Shunisi xarakterliki, bir qarashda o`zbek adabiy tilidan birmuncha uzoqroq turgandek ko`ringan qipchoq shevalari xam o`zbek adabiy tiliga juda ko`p leksik boyligi, stilistik imkoniyatlari hamda boshqa grammatik vositalari bilan hissa qo`shgan. Masalan, o`zbek adabiy tilidagi qaratqich kelishigining to`liq formasi qipchoq shevalaridai qabul qilingan. Adabiy tilimizdagi hozirgi zamon fe`lining -yotir affiksi vositasida yasaluvchi formasi ham qipchoq va o`g`uz dialektlariga xos formadir va hokazo.