Xudoyberdiyeva maftuna ilhomjon qizi

 

---

 
3.4-rasm 
Sketch kompelatsiya natijasi

 
3.4§ Tizimning iqtisodiy samaradorligi 
Bitiruv loyihasining iqtisodiy qismi texnik qism asosida va dastlabki 
ma'lumotlar asosida tuziladi. 
Dastlabki asosiy ma’lumotlarga quyidagilar kiradi: 
- 
materiallar, qurilmalar va boshqalarning joriy narxlar; 
- 
loyihani amalga oshirish muddati; 
- 
elektr energiyasi tariflari; 
- 
loyihaning amal qilish muddatidan kelib chiqadigan amortizatsiya 
stavkalari; 
- 
soliq stavkalari (foyda solig'i - 24%, mulk solig'i - loyihaning qoldiq 
qiymatidan 2%, QQS stavkasi - 20%); 
- 
o'rtacha ish haqi; 
- 
ish haqiga qo'shilgan umumiy xarajatlar (%) (yagona ijtimoiy soliq - 
26%, ish haqiga qo'shimcha to'lovlar koeffitsienti - 4%, tuman 
koeffitsienti - 70%). 
Jarayonni avtomatlashtirish darajasi avtomatik boshqaruvni joriy etishdan 
olinadigan iqtisodiy samara bilan belgilanadi. Iqtisodiy samara texnologik 

---

jarayonni avtomatik boshqarishga o'tkazish hisobiga shakllanadi, bu esa o'z 
navbatida uning rentabelligini oshirishga olib keladi. 
Loyihaning samaradorligini baholash ko'rsatkichlar tizimini hisoblash yo'li 
bilan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ushbu ko'rsatkichlarning barchasi muhim 
xususiyatga ega: vaqt bo'yicha ajratilgan xarajatlar va daromadlar vaqtning bir 
nuqtasiga - hisoblangan yoki asosiy momentga keltiriladi. Hisob-kitob yoki 
bazaviy moment - ob'ektni sotish yoki ishlab chiqarishni boshlash vaqti. 
Avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqish va joriy etishda kapital 
investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini o'zini oqlashi, daromadning oddiy 
normasi va diskontlash usullari bilan belgilanadi. 
Suv olish jarayonini boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab 
chiqish va joriy etishda kapital investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini 
quyidagi ko'rsatkichlarni hisoblash yo'li bilan aniqlash mumkin: 
- 
sof diskontlangan daromad; 
- 
ichki daromad darajasi; 
- 
kapital investitsiyalarni qoplash muddati; 
- 
loyihaning rentabelligi. 
Sanab o'tilgan ko'rsatkichlar vaqt bo'yicha taqsimlangan daromadlarni 
investitsiyalar va ishlab chiqarish xarajatlariga solishtirish natijalaridir. 
Turli vaqtlarda daromad va xarajatlarni kiritish uchun asosiy moment 
sifatida biz loyihaning boshlanish vaqtini qabul qilamiz. 
Sof joriy daromad quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: 
, (3.2)
bunda: SD
t
– yillik sof daromad t, ming so‘m; 
– diskont (kamaytirish) 
koeffitsienti, birliklar ulushi; t
d
, t
o
- mos ravishda, hisob-kitob davrining dastlabki 
va oxirgi yillari. 
Loyiha foydali hisoblanadi qachonki SJD noldan katta bo’lsa, (SJD>0) agar 
SJD noldan kam bo'lsa (SJD<0), loyiha rad etiladi. 

---

Pul oqimining (
) loyihani amalga oshirishdan kutilayotgan daromadning 
kutilayotgan qiymati va barcha turdagi xarajatlar o'rtasidagi farqga teng bo'lib, bir-
biridan ishorasi (ya'ni manfiy) va kattaligi bo'yicha farq qilishi mumkin. Jarayonni 
avtomatlashtirish tizimi operatsion xarajatlarni kamaytirish imkoniyatini berganligi 
sababli, tizimni joriy etish natijasida erishilgan foyda (sof daromad) 
avtomatlashtirishdan oldingi va keyingi yillik operatsion xarajatlar o'rtasidagi farq 
sifatida aniqlanadi va quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: 
, (3.3) 
bunda: 
, 
- avtomatlashtirish tizimi uchun yillik ekspluatatsiya xarajatlari mos 
ravishda joriy va ishlab chiqilgan versiyalarda ming so'm; 
– tizim tannarxidan 
amortizatsiya ajratmalari, ming so‘m; - korxona foydadan byudjetga to'lagan 
soliqlar summasi, ming so'm; 
- bir martalik yillik xarajatlar, ming so'm. 
Avtomatlashtirish natijasida yillik ekspluatatsiya xarajatlarining umumiy 
tejalishini alohida xarajatlar bo'yicha ham aniqlash mumkin. 
Yillik jamg'armalar quyidagicha ifodalanadi: 
, (3.4) 
Bu yerda: 
- texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan 
tizimlari joriy etilgandan keyin suv ishlab chiqarishning ko'payishi, jami; 
- yil davomida tejalgan elektr energiyasi tannarxi, so‘m; 
- ishchilarga to’lanadigan oylik maoshdan tejalgan yil davomidagi ish haqi 
qiymati, so'm.; 
Yillik suv yo'qotishlarining kamayishi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
, (3.5) 
Bu yerda: 
- jarayonni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari 
joriy etilgunga qadar hosildorlik, t/yil; 
- 1 litr suv narxi, so’m; 
– suv 

---

olishning o'zgarishi, %. 
Yillik elektr energiyasini tejash quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: 
,
(3.6) 
Bu yerda: 
-
1 tonna suv uchun ishlatiladigan elektr energiyasi sarfi, 
kVt/soat; 
- elektr energiyasi iste'molining o'zgarishi,%; 
elektr 
energiyasi tannarxi, so‘m. 1 kVt soat uchun. 
Yillik ish haqi tejalishi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: 
, (3.7) 
bunda: 
- bir xodimning o'rtacha yillik ish haqi, so'm; L - ishdan 
bo'shatilgan ishchilar soni. 
Bir martalik xarajatlarning rentabelligini hisoblash quyidagi formula bo'yicha 
amalga oshiriladi: 
(3.8) 
bunda: K - jami bir martalik xarajatlar, ming so'm. 
,
(3.9) 
Agar olingan rentabellik 100% bo'lsa, loyihaning rentabelligi belgilanganiga 
teng bo'ladi, agar ko'p bo'lsa, super rentabellik ega, agar kamroq bo'lsa, loyiha 
berilgan rentabellik darajasini ta'minlamaydi. 
Chegirma koeffitsienti quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: 
, (3.10) 
bu yerda: 
- uzoq muddatli kredit uchun bank foiz stavkasiga teng bir 
martalik xarajatlar samaradorligining standart koeffitsienti; t
h
- hisobot yili; t - 
xarajatlari va natijalari hisob-kitob yili. 
Hisoblash davrining boshlang'ich yili sifatida loyihani yaratish bo'yicha 
ishlarni, shu jumladan ilmiy tadqiqotlarni o'tkazishni moliyalashtirish boshlangan 

---

yil hisoblanadi. 
Hisoblash jarayonini tizimning belgilangan sikli to’liq tugashiga asoslangan 
holda amalga oshiriluvchi hisoblar tushuniladi 
Hisob-kitob yili sifatida barcha ko'rib chiqilgan variantlardan korxonada 
ishlab chiqilgan tizimdan foydalanish boshlanishidan oldingi kalendar yil 
hisoblanadi. 
Tizimdan foydalanish natijasida sof joriy qiymatning o'zgarishi (3.2) 
formula bo'yicha hisoblab chiqiladi. 
Tizimni ishlab chiqish va joriy etish uchun bir martalik xarajatlarning 
samaradorligini tahlil qilish uchun ko'rsatkichdan foydalaniladi - bu nisbatdan 
aniqlanadigan ichki daromad darajasi (bir martalik YaMM xarajatlarining 
samaradorlik koeffitsienti): 
, (3.11) 
Hisoblangan 
samaradorlik 
koeffitsientlari 
korxonada 
bir 
martalik 
xarajatlarning umumiy va minimal samaradorligini baholashga imkon beradi. 
YaIM ko'rsatkichining yana bir maqsadi tizimni ishlab chiqish va joriy etish 
uchun qarz mablag'larini jalb qilish imkoniyatlarini baholashdir. YaIM ning 
hisoblangan qiymati kredit bo'yicha maksimal ruxsat etilgan foizlarga mos keladi, 
bu tizimning bir martalik xarajatlarini to'liq moliyalashtirish uchun ishlatilishi 
mumkin. 
Agar YaIM kredit bo'yicha foizlarga teng bo'lsa, sof joriy qiymat nolga teng. 
Shunday qilib, hisoblangan qiymat korxona uchun kredit shartlarining maqbulligini 
baholash imkonini beradi. 
Bir 
martalik 
xarajatlarning 
samaradorligini 
tahlil 
qilish 
uchun 
foydalaniladigan yana bir ko'rsatkich – bu joriy bu to'lov muddati. Ushbu 
ko'rsatkichning iqtisodiy mazmuni loyihaning bir martalik xarajatlarini qoplash 
uchun zarur bo'lgan vaqtni aniqlashdan iborat. 
Bir martalik xarajatlarni qaytarish muddati qiymatlarning ketma-ket 
qo'shilishi bilan belgilanadi: 

---

,
(3.12) 
olingan summa hisob-kitob yiliga berilgan bir martalik xarajatlar miqdoriga 
teng bo'lgunga qadar. Amalga oshirilgan qo'shimchalar soni kapitallarni qoplash 
muddatiga yoki to'lov muddatiga teng. 
Daromad va mulk solig'i miqdori quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: 
,
(3.13) 
bunda: 
- daromad solig'i, ming so'm;
- mulk solig'i, ming so'm. 
, (3.14)
bu yerda: 
- daromad solig'i stavkasi, %. 
,
(3.15) 
bunda: 
- joriy qilingan tizimning yillik qoldiq qiymati t, ming so'm;
- 
mulk solig'i stavkasi, %. 
Modernizatsiya qilingan versiyada amortizatsiya uchun chegirma, jami, 
quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: 
,
(3.16) 
bu yerda: 
– amortizatsiya normasi, %; 
–bir martalik ummumiy 
xarajatlar, ming so‘m. 
3-BOB BO’YICHA XULOSA 
Ushbu tizim kichik qishloq joylari va kichik aholi uchun mo'ljallangan. 
Dizayn toza ichimlik suvidan foydalanishni kamaytirish uchun mo'ljallangan, 
ammo shuni ta'kidlash kerakki, toza suvdan minimal foydalanish suvdagi tuzga 
bog'liq bo'lib, bu tizim mukammal emas. Avtonom tizim sifat ko'rsatkichini 
taqqoslaydi va suyuqliklar nisbatini aniqlaydi, bu sug'orish paytida tuproq 
unumdorligiga juda ijobiy ta'sir qiladi.Rivojlangan tizim va dastur yo'qligida 
funktsional va normal chegaralarda. Tizimning masofaviy monitoringi kun bo'yi 
suv tarkibi haqida ma'lumot to'plash imkonini beradi va ogohlantirilganda ular 

---

qurilmani o'chirib qo'yadi. Tizimning asosiy muammosi - sensorlarni optimal ish 
nuqtasi tomoniga kalibrlash. buning uchun boshqaruvchining o'rnatilishi talab 
qilinadi. 
Arduino mikroprotsesori uchun texnologik jarayoni amalga oshirish tizimi 
arxetekturasi yaratildi.
Masofadan boshqarish uchun D900 GSM moduli ishlatilishi uchun Arduino 
IDE platformasida sketch muvofiqlashtirildi.