Xalqaro terrorizm va terroristik tashkilotlar

Terrorizmning iqtisodiyot va aholi
uchun xavfli xususiyatlari
XX asrning oxiri va XXI asr boshlarida terrorizm insoniyat hayotiga
katta xavf sola boshladi. O'zining niyatini oshkor eta boshladi. Jumladan,
Nyu-Yo'rk (AQSH) shahridagi butunjahon savdo markazining ikki binosi
sanoqli daqiqalar ichida yer bilan yakson bo'ldi. Shuningdek, Irlandiya
va Angli)adagi «UPA», lspaniyadagi «ETA», Osiyoda jinoyatkorona
faoliyat olib borayotgan «AI-Qoida», «KhamaS)l kabi yer yuzining
burchaklaridagi 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari turli ko'rinishdagi
qabih ishlarni amalga oshirdilar va hozirda ham olib bormoqdalar. Rasmiy
ma'Jumotiarga qaraganda 1975-yiJdan to bugungi kungacha dunyoning
turli mamlakatlarida 10 mingga yaqin terroristik harakatlar sodir etilgan .
Oxirgi yillarda tcrrorchilik uslublari ancha kengayganligi ma'lum.
1970-yillarda biror shaxs yoki siyosiy arbobga qarshi uyushtirilgan terror
amaliyoti ko'proq qo'llanilgan bo'lsa, hozirda jamoat joylarida, samolyot,
avtobus, poezdlarda portlashlarni sodir etish orqali ko'pJab, tasodifiy
kishilarning qurbon bo'lishiga olib keladigan qo'poruvchilikni amalga
oshirishga qaratilgan. AvvaJlari terrorizm, odamlarni garovga olishdan
maqsad pul undirish bo' lgan bo'lsa, hozirda terrorchilar, asosan, xalqaro
munosabatlar sohasida va mamlakatlarda beqarorlikni kehirib chiqarish
borasida mo'ljallangan siyosiy maqsadlarga erishishni ko·zlaydilar.
Bugungi kunda terroristik harakatlarning yanada faollashisb jarayoni
yuz bermoqda. U hozirgi kunda XXI asrning «global» muammosiga
aylanib goldi . Terrorchilik tashkilotlari o'zlarida mavjud bo'igan barcha
imkoniyatlami ishga solib, o'z maqsadlariga erishish uchun qonli
yurishlarni ham qilmoqdalar. Ular turli xildagi kimyovimy va biologik
qurollardan foydalanishga urinmoqdalar. Ma'lumotlarga qaraganda 200
martadan ortiq shunday qurol va vositalardan foydalanilgan. lumladan,
1994-yil Yaponiyaning «AVM Cinrico» diniy terroristik tashkiloti
tornonidan «zarim> kimyoviy vositasini ishlatish oqibatida 7 kishi vafot
etgan, 114 nafar kishi turli darajadagi tan jarohati oJgan. I995-yilda mazkur
terroristik tashkilot tomonidan Tokio metrosining 16 bekati zararlanishi
oqibatida 12 yo'lovchi halok bo'lgan, 400 kishi turli darajada tan jarohati
olgan. Bunday zararli moddalar Quvaytda, Iroqning Kurdiston hududlarida
va boshqa davlatlarda qo 'ltanilib, ko'plab insonlarning o' lirniga sabab
bo'lgan. Tenoristik guruhlar yovuz harakatlarini arnalga oshirishda kishi
e'tiborini o'ziga tortmaydigan, kichik hajmli, tashqi tomoni har kuni
foydalaniladigan buyumlar ko'rinishidagi narsalardan foydalanmoqdalar
(masalan, jomadon, surnka, sellofan paket va boshqalar). Ten-oristlar
tomonidan qo'llaniladigan qurollarning foydalanish obyektlari - odamlar
ko'p to'pJanadigan joylar: metro bekatlari, aeroportlar, temiryo'l va
avtomobil bekatlari, katta binoiar, yopiq turdagi konsert va sport zallari,
kinoteatrlar, yirik shaharJardagi suv haydash tizimlari, suv omborlari
va boshqa obyektlar. Ular ko' proq portlovchi modda va qurilrnalardan:
fugas, mina, granatalardan foydalanadilar. Terorchilarning bunday
qurollardan foydalanib o'z harakatlarini amalga oshrishlari kuehli ta'sirga
kiradi. Chunki, bunday portlovehi qurilmalar har kimning e'tiborini
o'ziga tortmaydi va o'zi bilan birga uni olib yurish imkoniyati yuqori
bo-Iadi. Masalan (
Terrorchilarning qo ' llayotgan turli ko' rinishdagi portlovchi moddalaming
xavtli maydoni quyidagieha:
-granata parcha..<;ining tarqalishi 50-100 metr;
-mina parchasining uchishi 100-300 metr;
-keysning xavfli maydoni 250-300;
-jomadon, sumkaga solingan portlovchi moddaning xavfli maydoni
350-400 metr;
-avtomobilga qo'yilgan portlovchi moddaning xavfli maydoni 50-
300 metr;
-o'lim belbog’i»ning xavfli maydoni 50-300 metr.
Terrorchilar tomonidan keng qo’llanilayotgan qurollardan biri
tuproq ostida portlatiladigan mina va fugaslar hisoblanadi. Fugas yoki
mina tipidagi portlovchi moddalami mina izlovchi jihozlar yordamida
topish mum kin emas. Chunki bunday tipdagi portlovchi qurilma
plastik materiallardan yasalgan bo'lib, uni faqat sapyorlarning maxsus
tayoqchasi yordamida aniqlash mumkin. Buni aniqlash jarayoni o'ta
xavfli bo'lib, kichik bir xalo ham inson hayotiga xavf solishi ehtimoli
juda yuqori.
Terroristik harakatlarning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
a) terroristik harakatlar qonun ustuvor bo' Imagan, 0 ' zaro j ipslashmagan,
ri vojlanish darajasi ancha past bo'lgan hududlarda shakllanadi;
b) birinchi bo'iib o'zi shakllangan, birlashgan hududni o'z tasarrufiga
olishga harakat qiladi;
d) o'ziga rivojlangan mamlakatlarda homiy izlashga harakat qiladi va
har qanday homiy yordamini rad etmaydi;
e) targ'ibotning har qanday usullaridan: rekJamalardan, matbuot
rnateriallaridan, og'zaki tashviqotlardan, turli mish-mishlardan V2
yolg'on gaplar tarqatishdan o;z maqsadlari uchun samarali foydaianishga
urinadilar;
t) ular o' zini portlatib yuboradigan (kamikadze)lar guruhinj tayyorlaydi
va o'z harakatlarini bilvosita amalga oshiradi;
g) ular hozirgi kunda fan, texnika va texnologiyalar yutuqlaridan
foydalanib. terrorizmni «globa!» muamrnolarga aylantirishga urinadilar;

h) ular o'zlari panoh topgan mamlakatlar boshqaruvini garovga olish
yoki nazoratda ushlab turgan holatda keng jamoatchilikni qo'rqitish,
vahimaga solish, bo'ysundirish maqsadida ko'proq kuchli rivojlangan
mamlakatlarda terroristik harakatlarni amalga oshiradilar va bu bilan
o'zlarini namoyish etishga urinadilar (masalan, Saudiya Arabistonnining
«AI-Qoida», Iordaniyaning «Xamas», Ispaniyaning «Eta» terroristik
ayirmachilik guruhlarining harakatlarini aytish mumkin).
Ayni paytda terrorizmning ham muhimjihatlari mavjud. Bu xususiyatlar
xususida AQSH davlat departamentining I999-yildagi global terrorizm
to'g'risidagi ma'ruzasida ko'rsatib o'tilgan. Bular quyidagiiardan ibOl'at:
- yaxshi tashkil qilingan terroristik guruhlardan tuzilgan xalqaro
jinoiy uyushmaga aylanishi. Bulami mahalliy homiy davlatlar qo'lJabquvvatlab turadilar;
- siyosiy terrordan diniy yoki g'oyaviy asoslari ustun bo'lgan
terrorizmga aylanishi;
- terrorizm markazining Yaqin Sharqdan Janubiy Osiyoga, xususan,
Afg'onistonga ko'chishi, terroristik tashkilotlar tomonidan ular jazosiz
harakat qilishi mumkin bo'igan mintaqalardan joy qidirishi;
- moliyalashtirishning xususiy homiylar, narkobiznes, uyushgan
jinoyatchilik va noqonuniy savdo-sotiq kabi manbalardan foydalanishi
kabi xususiyatlari ko'rsatib o'tilgan.
Bulaming ichida xalqaro terrorizmning eng asosiy va xavfli
xususiyatlaridan biri, «zo' r1ik - davlatni qulatvuchi va hokimiyatga
erishishni osonlashtiruvchi, parokandalikka olib keladi», - degan g'oyaga
asoslanib harakat qilishdir. Bunda siyosiy masalalarni zo'rlik yo'li biJan
hal qilishga harakat qilinadi.
Bu haqda, amerikalik mutaxassis B. Jenkins: «Terrorizm, eng avvalo,
qurbonlardan ko'ra, guvohlarga qaratilgan va vahima uyg'otishga
YO'naltirilgan zo'rlik», deb baholaydi. Boshqa bir amerikalik siyosatshunos
J. Lonsning ta'rifiga ko'ra, «Terrorizm bevosita qurbonlardan ko"ra
ko'proq odamlar fikriga ta'sir o'tkazish uchun qilinadigan tahdid yoki
kuch ishlatishdin>. Demak, har bir terrorchilik xurujining maqsadi -
davlat to'ntarishini amalga oshirish, fuqarolar urushini keltirib chiqarishga
asoslanadi.