Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

4. Iqtisodiy tebranishlar turlari
Iqtisodiy tebranish davomiyligiga ko‘ra, bir nechta turlarga 
bo‘linadi:
yuz yillik iqtisodiy tebranishlar, yuz va undan ko‘p yil davom
etadi;
“Kontdratev” iqtisodiy tebranishlari, 50-70 yil davom etadi. U 
buyuk rus iqtisodchisi N. D. Kontdratev sharafiga nomlangan. U “iqti­
sodiy kon’yukturaning uzun toMqinlari” nazariyasini ishlab chiqdi. 
(Kontdratev eng buzg‘unchi inqirozlar “uzun toMqinli sikl” va klassik 
sikl iqtisodiy aktivliklarning maksimal tushish nuqtalari mos kelganda 
sodir boMadi deb hisoblagan; masalan, 1873 yil inqirozi, 1929-1933 yil- 
lar Buyuk Depressiya, 1974-1975 yillar stagflyatsiyasi).
Klassik iqtisodiy tebranishlari, 1-“klassik” inqiroz (ishlab 
chiqarish inqirozi) 1825 yil Angliyada sodir boMgan, 1856 yildan esa 
bunday inqirozlar jahon miqyosigacha ko‘tarildi), ular 10-12 yil 
davom etadi va asosiy kapital, ya’ni asbob-uskunalaming yoppasiga 
yangilanishi bilan bogMiq (asosiy kapitalning ma’naviy eskirishining 
o‘sib borishi ma’nosida bugungi kunda bunday iqtisodiy tebranish- 
laning davomiyligi qisqardi).
Kitchin iqtisodiy tebranishlari, davomiyligi 2-3 yil.
Iqtisodiy tebranishlaming bir necha turlarga ajralishi iqtisodda 
fizik kapitalning turli xillari amalga oshishi davomiyligiga asosla- 
nadi. Shunday ravishda yuz yillik iqtisodiy tebranishlar ilmiy kashfi- 
yotlar va yangiliklar yuzaga kelishi bilan bogMiq, ular ishlab chiqa­
rish texnologiyasida haqiqiy to‘ntarishni amalga oshiradilar. (masa­
lan, “bug‘asri” “elektr asri”ga, so‘ngra esa “elektronika avtomatika” 
asriga o‘tganligini eslaylik). Kontdratev uzun toMqinli iqtisodiy te­
branishlari asosida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bino va 
inshootlarining xizmat davri davomiyligi (fizik kapitalning passiv 
qismi) yotadi. Taxminan 10-12 yildan so‘ng asbob-uskunalaming 
fizik yemirilishi amalga oshadi (fizik kapitalning aktiv qismi) va bu 
“klasbik” iqtisodiy tebranishlaming davomiyligini tushuntirib beradi.
Hozirgi sharoitda asbob-uskunalaming almashtirilishi uchun uning 
fizik emas, ma’naviy yemirilishi birlamchi ahamiyatga ega. Ma’naviy 
eskirish ishlab chiqarish quwati yuqoriroq, mukammalroq asbob- 
uskunalaming paydo boMishi bilan bogMiq. Yangi texnika va tex- 
nologiya hozirda 4-6 yil muddatda paydo boMayotganligi uchun iqtiso-
54

---

diy tebranish davomiyligi qisqaroq bo‘lmoqda. Bundan tashqari, 
ko‘pgina iqtisodchilar iqtisodiy tebranish davomiyligini uzoq muddat 
foydalaniladigan tovarlar iste’molchilar tomonidan keng miqyosda, har
2-3 yil muddatda yangilanishi bilan bogMaydilar.
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy tebranish fazalari davo­
miyligi va tebranishlar amplitudasi turli xil bo‘lishi mumkin. Bu, 
birinchi o‘rinda inqiroz sababiga bog‘liq, shu bilan birga turli mam- 
lakatlardagi iqtisod hususiyatlari: davlat aralashuvi darajasi, iqtisodni 
tartibga solish xarakteri, xizmat sohasining ulushi va rivojlanish da­
rajasi (noishlab chiqarish sohasining), ilmiy-texnik inqilobning rivoj­
lanish sharoitlari va qo‘llanishiga bogMiq.
Siklik tebranishlami notsiklik tebranishlardan ajrata bilish mu­
him. Iqtisodiy tebranish uchun barcha ko‘rsatkichlaming o‘zgarishi, 
siklning barcha sohalarini qamrab olishi xarakterli. Nosiklik tebra­
nishlar quyidagilarda aks etadi:
ishi mavsumiy xarakterga ega ba’zi sohalardagina iqtisodiy ak- 
tivlikning o‘zgarishi (iqtisodiy faollikning o‘sishi, masalan, kuzda 
hosil terimi paytida qishloq ho‘jaligida, bahor va yozda qurilishda; 
shu sohalarda iqtisodiy tebranishlaming tushishi)
faqat ba’zi iqtisodiy agentlaminggina o‘zgarishida (masalan, 
bayram oldida chakana savdoda savdo hajmlarining keskin o‘sishi va 
mos sohalarda iqtisodiy faollikning o‘sishi).