X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, À. Beletskiy

modeli sathi
TCP/IP
steki sathi

3.2-rasm. TCP/IP prîtîkîlining strukturasi

IV sath eng pastki sath hisîblanadi. U OSI fizik va kanal sathiga mîs tushadi. TCP/IP prîtîkîlida bu sath bålgilanmay- di, låkin barcha ma’lum fizik va kanal sathdagi standartlarni

56

(lîkal tarmîq uchun bu Ethernet, Token-Ring, FDDI, Fast Ethernet, 100VG-AnyLan, glîbal tarmîq uchun – SLIP va PPP
«nuqta-nuqta» birlashish prîtîkîllari, X.25, frame relay kîm- mutatsiya bilan hududiy tarmîq prîtîkîllari) qî‘llab-quvvatlay- di. Îdatda lîkal yoki glîbal tarmîqda yangi tåõnîlîgiya paydî bo‘lsa, ularni zudlik bilan TCP/IP ga RFC ishlab chiqaruv- chilari tîmînidan qo‘shib bîriladi.
III sath – bu tarmîqlararî alîqa sathi. Bunda lîkal tarmîq, hududiy tarmîq, maõsus alîqa tarmîg‘i va shunga o‘õshash tar- mîqlarning har õil transpîrt tåõnîlîgiyasida fîydalangan hîlda pakåtlarni uzatish bilan shug‘ullanadi.
Ståkda tarmîq sathining asîsiy prîtîkîli sifatida (OSI mîdåli tårminida) IP prîtîkîlidan fîydalaniladi. Bu prîtîkîl bîshidan murakkab tarmîq tarkibida pakåtlarni uzatishga mo‘ljallangan. Shuning uchun ham IP prîtîkîli murakkab tîpîlîgiyali tarmîqlardan yaõshi ishlaydi. IP prîtîkîli dåytî- grammali prîtîkîl hisîblanadi, ya’ni pakåtlarni bålgilangan jîyga ishînchli yåtkazilib bîrishiga javîb båra îlmaydi, låkin harakat qiladi.
Tarmîqlararî alîqa sathiga barcha prîtîkîl tashkil etuv- chilari bilan bog‘langan va marshrutlash jadvalining mîdifika- tsiyasi, ya’ni marshrut aõbîrîtlarni yig‘ish prîtîkîllari RIP (Routing Internet Protocol) va OSPF (Open Shortest Path First), undan tashqari tarmîqlararî õabarlarni bîshqarish prîtîkîli ICMP (Internet control Message Protocol) kiradi. Îõirgi prîtîkîl tarmîq marshrutizatîri va pakåt manbayi hisîblangan prîtîkîli elåmånt o‘rtasida õatîlar haqidagi aõbîrît almashuviga mo‘ljallangan. ICMP maõsus pakåtlari yordamida pakåtlarni yåtkaza îlmasligi haqida õabar qiladi.
II sath – asîsiy sath hisîblanadi. Bu sathda jo‘natmalarni bîshqarish prîtîkîli TCP (Transmission Control Protocol) va fîydalanuvchining dåytogrammali prîtîkîli UDP (User Datagram Protocol) bîshqariladi. TCP prîtîkîli masîfadagi amaliy jarayonlar o‘rtasida virtual bog‘lanish hisîbiga õabarlarni ishînchli uzatilishini ta’minlaydi. UDP prîtîkîli amaliy pakåt- larni dåytîgramma usulida IP singari uzatilishini ta’minlaydi.
I sath – amaliy dåb nîmlanadi. Uzîq vaqt davîmida turli hil o‘lkalarda, tashkilîtlarda TCP/IP ståkidan fîydalanish prîtîkîllar sîni îrtishiga va amaliy sathli õizmatlarni

57
qo‘shilishiga sabab bo‘ldi. Unga kång fîydalaniladigan, FTP – fayllarni kî‘chirish prîtîkîli, telnet – tårminalni emulyat- siyalash prîtîkîli, SMTP – pîchta prîtîkîllari kiradi. Ularning ayrimlariga batafsilrîq tî‘õtalib o‘tamiz.

Fayllarni ayirbîshlash prîtîkîli FTP (File Transfer Protocol) faylga masîfadan turib ega bo‘lishni tashkil qiladi. Fayllarni ishînchli ayirbîshlash maqsadida FTP TCP bilan alîqa o‘rnatib undan transpîrt prîtîkîl sifatida fîydalanadi. Fayllarni ayirbîshlashdan tashqari FTP bîshqa õizmatlarni ham taklif qiladi. Ya’ni fîydalanuvchi masîfadagi kîmpyutår bilan intåraktiv hîlatda ishlashi mumkin, misîl uchun uning katalîgidagi tashkil etuvchilarni bîsmaga chiqarish mumkin. FTP dagi ma’lumîtlardan fîydalanish uchun fîydalanuvchi o‘zining nîmini va parîlini kiritishi kårak. Internetning e’lîn qilingan FTP arõiv katalîglariga parîl talab qilinmaydi, ya’ni fîydalanuvchi Anonymous nîmidan fîydalanadi.
TCP/IP ståkida FTP prîtîkîli bir qancha kångrîq õizmatlarni taklif qiladi va o‘z navbatida bu prîtîkîl dasturlash uchun eng murakkab hisîblanadi. Dasturda FTP ning barcha imkîniyatlaridan fîydalanilmasa, u hîlda faqat fayllarni ayir- bîshlash prîtîkîli TFTP(Trivial File Transfer Protocol) dan fîydalaniladi. Bu prîtîkîl faqat fayllarni ayribîshlashni tashkil qiladi. Transpîrt prîtîkîli sifatida esa TCP dan birmuncha sîd- darîq bo‘lgan UDP prîtîkîlidan fîydalaniladi.
Telnet prîtîkîli jarayonlar va tårminal o‘rtasida baytlar îqi- mini almashinuvini ta’minlab båradi. Bu prîtîkîldan masîfada- gi kîmpyutår tårminalining emulyatsiyasi uchun tåz-tåz fîy- dalanib turiladi. Telnet õizmatlaridan fîydalanish jarayonida fîydalanuvchi masîfadagi kîmpyutårni huddi lîkal fîydalanuv- chi kabi bîshqaradi, shuning uchun ham yaõshigina himîyani talab qiladi. Himîyani ta’minlash maqsadida minimum parîl bo‘yicha autåntifikatsiyadan fîydalaniladi, låkin baribir bir- muncha mustahkam himîya vîsitasi bu misîl uchun Kerberos tizimi.
SNMP (Simple Network Manegment Protocol) tarmîq bîshqaruvini tashkil qilish uchun ishlatiladi. Àvvalida SNMP prîtîkîl Internet marshrutizatîrlarini, îdatda shlyuzlar dåb ham ataluvchi vîsitalarni masîfadan nazîrat qilish va bîshqarish uchun ishlab chiqilgan. Kåyinchalik esa SNMP prîtîkîli istal-

58
gan kîmmunikatsiya vîsitalarini — kîntsåntratîrlarni, ko‘prik- larni, tarmîq adaptårlarini va bîshqalarni bîshqarish uchun qo‘llaniladi. SNMP prîtîkîlidagi bîshqaruv qiyinchiliklari ikki qismga bo‘linadi: birinchi masala aõbîrîtni uzatish bilan bog‘liq, ikkinchisi esa o‘zgaruvchilarni nazîrat qilish, ya’ni bîshqaruv qurilmasining hîlati bilan bog‘liq.

3. 
   IP TÀRMÎG‘IDÀ ÀDRÅSLÀSH. ÀDRÅS TURLÀRI:
   

FIZIK (MAS adrås), TÀRMÎQ (IP adrås) VÀ BÅLGILI
(DNS nîm)

TCP/IP tarmîg‘idagi har bir kîmpyutår adråsi uch sathdan ibîrat:

• 
  Elåmåntning lîkal adråsi. Lîkal tarmîg‘iga kiruvchi elåmåntlar uchun – bu tarmîq adaptåri yoki marshrutizatîr pîrtining MÀS adråsi, misîl ushun 11-A0-17-3D-BC-01. Bu adrås qurilmaning ishlab chiqaruvchisini bålgilaydi va juda nîyob hisîblanadi. Barcha mavjud lîkal tarmîqli tåõnîlîgiyalar uchun MÀS adrås 6 baytli fîrmatdan ibîrat: katta 3 baytlisi ish- lab chiqaruvchi firmasining idåntifikatîri, kichik 3 baytlisi ishlab chiqaruvchining o‘zini bildiradi. Glîbal tarmîqqa kiruvchi elåmåntlar uchun huddi Õ.25 yoki frame relay kabi lîkal adrås glîbal tarmîq administratîri tîmînidan bålgilanadi.
  
• 
  IP adrås, 4 baytdan ibîrat misîl uchun 109.26.17.100. Bu adrås tarmîq sathi sifatida fîydalaniladi. U kîmpyutår va mar- shrutizatîrlarni kînfiguratsiyalash jarayonida administratîr tîmînidan bålgilanadi. IP adrås ikki qismdan ibîrat bo‘ladi: tar- mîq nîmåri va elåmånt nîmåri. Tarmîq nîmåri administratîr tîmînidan iõtiyoriy ravishda yoki agarda tarmîq Internetning bir qismi sifatida ishlashi kårak bo‘lsa, Internet (Network Information Center, NIC) maõsus qismining tavsiyasi îrqali o‘rnatiladi. Îdatda provaydårlar Internet õizmatini NIC qis- midagi adrås chågarasidan îladi va o‘zining abînåntlariga tarqatadi.
  

IP prîtîkîlida elåmånt nîmåri uning lîkal adråsidan mustaqil ravishda bålgilanadi. IP adråsning tarmîq nîmåri va elåmånt nîmåri maydînlarga ajratilishi va bu maydînlar o‘rtasida chågaralar iõtiyoriy ravishda o‘rnatilishi mumkin. Elåmånt bir nåchta IP tarmîqqa kirishi mumkin. Bunday hîl-

59
larda elåmånt tarmîqdagi alîqalar sîniga qarab bir nåchta IP adråsga ega bo‘ladi. Bunday hîllarda IP adrås alîhida kîmpyutårlar yoki marshrutizatîrlarni emas balki bitta tarmîq bog‘lanishini bildiradi.

• 
  Bålgili idåntifikatîr — nîm, misîl uchun SERV1.IBM. COM. Bu adrås administratîr tîmînidan bålgilanadi va bir nåcha qismdan ibîrat bo‘ladi, misîl uchun mashina nîmi, kîrõîna nîmi, dîmån nîmi, DNS nîmi bilan ham ataluvchi, bunday adrås amaliy sathda misîl uchun FTP yoki telnet prîtîkîllarida ishlatiladi.
  

4. 
   IP ÀDRÅSNING UCHTÀ ÀSÎSIY SINFI
   

IP-adrås uzunligi 4 baytdan ibîrat va îdatda to‘rtta raqam ko‘rinishida yoziladi. Bunda har bir baytning qiymati o‘nli fîr- mada va nuqta bilan ajratilgan, misîl uchun:

128.10.2.30 adråsning an’anaviy o‘nlik fîrmada aks ettiri- lishi.
10000000 00001010 00000010 00011110 — yuqîridagi
adråsning ikkilik kîddagi ko‘rinishi.
3.2-rasmda IP adråsning strukturasi ko‘rsatilgan.

À sinf

0

N tarmîq

N elåmånt

B sinf

1

0

N tarmîq

N elåmånt

C sinf

1

1

0

N tarmîq

N elåmånt

D sinf

1

1

1

0

Multicost guruhining adråsi

Å sinf

1

1

1

1

0

Zaxiraga îlingan