Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а


ТАФАККУР ШАКЛИ ВА ТАФАККУР КОНУНИ ТУШУНЧАЛАРИ



Download 16,21 Mb.
bet3/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

ТАФАККУР ШАКЛИ ВА ТАФАККУР КОНУНИ ТУШУНЧАЛАРИ


Тафаккур уч хил шаклда: тушунча, хукм (мулохаза) ва хулоса чикариш шаклида мавжуд.
Таф аккур ш акли фикрнинг мазмунини ташкил этувчи элем ентларнинг богланиш усули, унинг структураси (тузилиши)дир. Фикрлаш элементлари деганда, предмет­ нинг фикрда ифода килинган белгилари хакддаги ахбо- ротлар тушунилади. Тафаккур ш аклининг табиатини конкрет мисоллар ёрдамида куриб чикамиз.
Маълумки, айрим предметлар, уларнинг синфи (тупла- ми) кишилар тафаккурида турли хил мазмунга эга булган тушунчаларда акс эттирилади. Масалан, «давлат» тушунча- сида узининг майдонига, ахолисига, бошкдрув воситаларига эга булган сиёсий ташкилот акс эттирилади. «Илмий наза­ рия» тушунчасида эса предметларнинг бирорта сохасига оид булган ва улар хакида яхлит тасаввур берадиган, маъ­ лум бир метод ёрдамида курилган тушунчалар сисгемаси ифода этилган. Мазмун жихатдан турли хил булган бу ту­ шунчалар мантикий шаклига кура бир хилдир: хар иккала- сида предмет унинг мухим белгилари оркдли фикр килинган
«уз майдонига эгалиги», « ахолисининг мавжудлиги»,
«бошкарув воситаларига эгалиги», «сиёсий ташкилотдан иборатлиги» давлатнинг мухим хусусиятлари хисобланади. Худци шунингдек, «предметларнинг бирорта сохасига ало- кадорлиги», «предмет хакида яхлит тасаввур хосил килишга имконият бериши», «маълум бир метод ёрдамида курили- ши», «тушунчалар системаси шаклида булиши» илмий на­ зариянинг мухим белгилари хисобланади. Агар тушунча акс эттираётган предметни А билан, унда фикр килинаётган мухдм белгиларни, яъни фикрлаш элементларини а, в, с,..., п билан белгиласак, тушунчанинг мантикдй структурасини А (а, в, с,..., п) шаклида символик тарзда ифодалаш мумкин. Хукмларда предмет билан унинг хоссаси, предметлар уртасидаги муносабатлар, предметнинг мавжуд булиш ёки булмаслик факта хакддаги фикрлар тасдик. ёки инкор шаклда ифода этилади. Масалан, «Темир-металл» деган хукмда предмет (темир) билан унинг хоссаси (металл эканлиги) уртасидаги муносабат кайд этилган. «Ахлок хукук билан узвий алокада» деган хукмда иккита предмет (ахлок ва хукук) уртасидаги муносабат кдйд этилган. Мазмун жихат­ дан турли хил булган бу хукмлар тузилишига кура бир хилдир: уларда предмет хакддаги тушунча (S) билан предмет белгиси хакддаги тушунча (Р) уртасидаги муносабат кайд


этилган, яъни Р нинг S га хослиги тасдикданган. Умумий холда хукмнинг мантикий структурасини (шаклини) S— Р формуласи ёрдамида ифода этиш мумкин.
Хулоса чикаришда хам юкоридагига ухшаш холларни кузатиш мумкин. Масалан,
“Дарахт - усимлик”. “Терак - дарахт”.
Демак, “Терак - усимлик”.
ёки
“Хар бир кимёвий элемент уз атом огирлигига эга”.
“Мис - кимёвий элемент”.
Демак, “Мис уз атом огирлигига эга” кабилар.
Бу хулоса чикариш холлари мазмуни буйича турлича були­ шига карамасдан, бир хил мантикий структурага эга. дар иккаласида хулосани ташкил этувчи тушунчалар хулоса чика­ риш учун асос булиб хизмат килаётган хукмларда учинчи бир тушунча (биринчи мисолда - «дарахт», иккинчи мисолда -
«кимёвий элемент» тушунчаси) оркали бошанган.
Юкоридаги келгирилган мисоллардан тафаккур шак- лининг фикрнинг конкрет мазмунидан нисбатан мустакил холда мавжуд булиши ва, демак, узига хос конуниятларга эгалиги маълум булди. Шунинг учун хам мантикда уни алохида урганиш предмети сифатида олиб караш мумкин. Тушунча, хукм (мулохаза) ва хулоса чикариш тафаккур­ нинг уНиверсал мантикий шакллари, унинг асосий структуравий элементлари хисобланади. Мухокама юритиш ана шулар ва уларнинг узаро алокаларга киришиши натижасида вужудга келадиган бошка мантикий структуралар (масалан, муаммо,
гипотеза, назария, гоя ва шу кабилар)да амалга ошаци.
Мухокама юритигцца ишончли натижаларга эришиш- нинг зарурий шартлари каторига фикрнинг чин булиши ва формал__жихатдан туф и курилиши кирадиГ^Тин ( )икр узи ифода килаётган предметга мувофик келувчи пикр хисобланади (масалан, «темир - металл»). Хато фикр предметга мос келмайдиган фикрдир (масалан, «темир - металл эмас»), Ф икрнинг чин ёки хато булиши унинг мазмунига тегишли хусусиятларидир.
Фикрнинг чин булиши мантикий фикр юритишнинг зарурий шарти булса-да, уз холича етарли эмас. Фикр мухокама юритиш жараёнида формал жихатдан ту ф и курилган хам булиш и керак. Ьу хусусият фикрнинг шаклига тааллукли булиб, тафаккурда хосил -оуладиган турли хил мантикий структураларда содир буладиган хар хил мантикий амалларда уз аксини топади.
Фикрни ту ф и куришга тафаккур конунлари талабла- рига риоя килгандагина эришиш мумкин. Тафаккур конуни


мухокама юритиш жараёнида фикрлар (фикрлаш элемент- лари) уртасидаги мавжуд зарурий алокдпардан иборат. Та­ факкур конунлари мазмунидан келиб чикадиган, мухока- мани туф и куриш учун зарур булган талаблар фикрнинг аник, изчил, етарли даражада асосланган булишидан иборат. Мухокамани туфи куриш билан боглик, талаблар хакида гапирганда, биринчи навбатда, уларнинг муайян принцип- лар, коидалар тарзида, яъни туф и тафаккур принциплари сифатида амал килишига эътибор бериш зарур. Мазкур коидаларнинг бузилиши мухокаманинг нотуфи курилишига сабаб булади. Бунда, хусусан, чин фикрлардан хато хулоса чикиши (масалан, «Конун - риоя килиш зарур булган хукукий хужжат», «Буйрук конун эмас», демак, «Буйрук риоя килиш зарур булган хукукий хужжат эмас») ёки хато курилган мухокамадан чин хулоса чикиши (масалан, «Барча моддий жисмлар - кимёвий элементлар», «Темир - моддий
жисм», демак, «Темир - кимёвий элемент») мумкин.
Тафаккур куп киррали жараён булиб, уни турли хил томондан, хусусан, мазмуни ва шакли (структураси) буйича, гайёр холида ёки келиб чикиши ва гараккиётида олиб урга- ниш мумкин. Буларнинг барчаси мантик. илмининг вазифаси- ни ташкил этади, унинг турлича методпардан фойдаланишига, хар хил йуналишларга ажралишига сабаб булади.



Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish