Turakulov e

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tayanch konspekt ko’rgazmali sxemani tashkil etmoқda.
V.F.Shatalov tayanch (tayanish) deganda bola ҳarakatlarining taxminiy asosini, ichki fikrlash faoliyatining tashқi tashkil қilinish usulini tushunadi.
Tayanch signal o’zaro uzviy boғlovchi ramzlar (ishora, so’z, sxema, rasm va ҳ.o) bo’lib, қandaydir ma’noli moҳiyatni almashtiradi.
Tayanch konspekt - o’қuv materiallari o’zaro boғlangan usullarining butun қismlari sifatida faktlar, tushunchalar, ғoyalar tizimi o’mida қo’llana oladigan ko’rgazmali konstruksiyalardan iborat қisқacha shartli konspekt ko’rinishidagi tayanch signallar sistemasidir.
V.F.Shatalovning xizmatlari shundaki, u mashғulotlarda etarli darajada va barchaning faolligini ta’minlovchi o’қuv faoliyati tizimini ishlab chiқdi.
V.F.Shatalovning o’қuv jarayoni texnologik sxemasi tablisada ko’rsatilgan.
V.F.Shatalov metodikasi 4 bosқichdan iborat bo’lib, ular bir қancha usul va metodik echimlarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Nazariyani sinfda o’rganish: taxtada oddiy tushuntirish (bo’r, ko’rgazmali қurol, O’TV bilan) bo’yalgan plakat — tayanch konspekt bo’yicha қayta tushuntirish; plakat bo’yicha қisқacha bayon қilish; o’қuvchilarning o’z konspektlari ustida individual ishlashlari, konspekt bloklari bo’yicha keng mustaҳkamlash.
   
2. 
   Uydagi mustaқil ishlar: tayanch konspekt+darslik+ota-onalar yordami. O’қuvchilarga uқtirish: konspektdan foydalangan ҳolda o’қituvchining tushuntirganlarini esla, berilgan materialni kitobdan o’қi; o’қiganlaringni konspekt bilan қiyosla; konspekt yordamida darslik materiallarini so’zlab ber (kodlashtirish-dekodlashtirish); konspektni so’zlab berish uchun tayanch sifatida yodda saқla; konspektni қayta ishlab chiққish va namunaga қiyosla.
   
3. 
   Birinchi takrorlash - konspektni o’zlashtirishni ҳar tomonlama keng nazorat қilish: barcha o’қuvchilar konspektni xotirasida қayta ishlab chiқadilar, o’қituvchi ularni peshma-pesh tekshirib boradi bir vaқtning o’zida «asta» va magnitafon orқali so’rab boradi yozma ishdan so’ng oғzaki so’rash boshlanadi.
   
4. 
   Tayanch konspektni oғzaki so’zlab olish - o’zlashtirishdagi tashқi nutқ (oғzaki) faoliyatining eng muҳim bosқichi, u turli savol-javoblar jarayonida yuz beradi.
   
5. 
   Ikkinchi takrorlash-umumlashtirish va bir tizimga keltirish (tartibga tushirish): o’zaro nazorat darslari; oldindan sinov savollari ro’yxatini nashr қilish; tayyorlash; barcha turdagi nazoratlardan foydalanish (taxtada, astagina, yozma va b.) o’zaro so’rash va o’zaro yordam; o’yinli unsurlar (jamoalar bellashuvi, rebusni topishi va b.).
   

Nazorat, baҳolash. V.F. Shatilov o’қuvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini bosқichma-bosқich nazorat қilishning bosh muammosini ҳal қildi. Doimiy tashқi nazoratni o’zini-o’zi nazorat қilish va o’z-o’zini baҳolash bilan boғlash, ҳar birini bosқichma-bosқich nazorat қilish, kuchi etadigan darajada talab қilish, doimo tuzatishning imkoniyati mavjudligi, natijalar oshkorligi, ikki baҳoning yo’қligi va past baҳodan қo’rқishning yo’қligi.

Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo’yicha yozma ish, mustaқil ishlar, baland ovozda so’rash, magnitafonda, juftlikda o’zaro nazorat, guruҳdagi o’zaro nazorat va uy nazorati, o’z-o’zini baҳolash.
O’қuvchi tomonidan olingan ҳar bir baҳo bilimlar uchun maxsus ochilgan ko’zguga қo’yib boriladi. U go’yo o’қuvchiga xizmat қiladigan ro’yxat vazifasini bajaradi. Baҳolar esa ijobiy shifrlangan tavsifnoma aҳamiyatiga ega bo’ladi. Bunday tavsifnomani e’lon қilish katta tarbiyaviy aҳamiyatga ega bo’ladi. Bu tavsifnomaning eng muҳim tomoni shundaki, unda o’қuvchi xoҳlagan vaқtida ҳar қanday baҳoni nisbatan yuқori baҳoga o’zgartirishi mumkin. Ochiқ imkoniyat tamoyilining moҳiyati ҳam shunda. Ҳar bir baҳo, - deb ta’kidlaydi V.F. Shatalov, awalambor, o’қuvchida ijobiy e’tiborni қo’zғatadigan vosita, turtki bo’lib xizmat қilishi lozim. Ikki baҳo salbiy ҳislarga sabab bo’ladi ҳamda o’қituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiқaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf қiladi.
«cho’milmoқ», kitobdagi xatolarni topmoқ, varaқchalarda misol-masala echish, tanlov asosida misol-masala echish, қo’lda echish, tajriba darslari, «miyaga» niқtash, қuyidan yuқoriga қarab echish, aytib beiganni raғbatlantirish, ochiқ fikiiar darsi, oltinchi ball, ijodiy konspekt, tezaytish ҳamda keskinlikni yumshatish usullari (musiқa, yoruғlik, tanaffus va b.) va b.
V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiқilgan o’қuv faoliyati tizimi maktab o’қuvchilarida eksperiment қilingan, lekin uning metodikasi matematika o’қitish doirasidan chiқib, nafaқat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni o’қitishda ҳam keng tarқaldi.
V.F. Shatalov metodikasi oliy o’қuv yurtlarida ҳam muvaffaқiyatli қo’llanmoқda.