Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

davr  (jismoniy  balqg‘at  davrining  boshlanishi)  va  jinsiy  baloat 

davrining  boshlanishidan  21  yoshgacha  bo 'Igan  davr.  Uning fikricha, 

bunday davrlarga bo ‘lish tabiatga mos bo ‘lib tushadi.

Arastu  o‘g‘il  bolalar  7  yoshdan  boshlab  davlat  maktabida  o‘qishi 

lozim, deb uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya berilishi kerakligini  aytib,  u 

g‘il  bolalar  awalo  badantarbiya  muallimlarining  qoiiga  topshirilsin, 

deb  talab  qiladi;  bunda  u  bolalami  haddan  tashqari  charchatib 

qo‘ymaslik kerakligini va ulami jismi mustahkamlanib olgunicha yengil 

mashqlar bilan shug‘ullantirishni tavsiya etadi.

Arastu  jismoniy,  axloqiy  va  aqliy  tarbiyani  bir-biri  bilan 

bogiangan,  deb  qaraydi.  Boshlang‘ich taiim   vaqtida,  badantarbiyadan 

tashqari,  yana  o‘qish,  yozish,  grammatika,  rasm va  musiqa  o‘rgatilishi 

kerakligini  ham  alohida  uqtirib  o‘tadi.  0 ‘smirlar  maktabda  jiddiy 

maiumot  olishlari  kerak,  ular  adabiyot,  tarix,  falsafa,  hisob,  falakiyot, 

musiqa  o‘rganishlari  shart.  Go‘zallikni  his  qilishni  o‘stirish  uchun 

musiqa o‘rganmoq kerak,  ammo  rasm  chizish  singari  musiqa  o‘rganish 

ham oddiy hunarga aylanib ketmasligini kuzatib turish muhim deydi.  U 

xotin-qizlaming  tarbiyasi  xususida  gapirib,  bu  erkaklaming  tarbiyasiga 

o‘xshab  ketmasligini,  chunki  ulaming  tabiati  mutlaq  erkaklamikidan 

farq qilishini aytadi.

107

---

Arastu o‘z pedagogik qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani 

holda,  aqliy  tarbiya  sohasida  axloqiy  ko‘nikmalarga  katta  ahamiyat 

beradi.  Tabiiy  iste’dod,  shu  bilan  birga,  ko‘nikma  orttirish  (matlub 

harakatlami  o‘rganish,  tez-tez  takrorlab  turish)  va  aql  -   bular  axloqiy 

tarbiyaning uch manbaidir, deydi.

Fazilatlar 

hosil 

boiishi 

uchun 

ezgu 

xulq-odatlarini 

va 

ko‘nikmalarini  tarkib  toptiradigan,  yaxshi  o‘ylab  o‘tkaziladigan 

mashqlar  boiishi  ham  zarur,  bunga  odatlanish,  buning  uchun  doimiy 

harakat  qilish  lozim,  odatdan,  ko‘nikishdan  esa  axloqiy  xatti-harakat 

hosil boiadi, deb taiim  beradi.

Arastuning qayd etishicha, har qanday istak va faoliyatda kamchilik, 

ortiqchalik  va  o‘rtachilik  boiadi.  Shuning  uchun  ham  hamma  narsada 

faqat o‘rtachilik,  faqat muvozanat yaxshi va foydalidir.  Demak, hamma 

narsada  ortiqchalikka  ham,  kamchilikka  ham  yo‘l  qo‘ymaydigan  xatti- 

harakat yaxshilikning  nishonasidir.  Mana  shunday  xatti-harakatni  hosil 

qilmoq uchun ko‘proq mashq qilish kerak, degan fikrlami olg‘a surdi.

Arastu Platondan  farqli oiaroq,  o.ilani tarbiyadan chetlashtirmaydi, 

axloqiy tarbiya berish, asosan, oilaning zimmasida boiishi kerak, deydi.

Arastuning  qarashlari  antik  pedagogikaning  taraqqiyotiga  katta 

ta’sir o‘tkazdi. Ayniqsa,  uning «Nikomah etikasi»  va «Siyosat»  asarlari 

axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bagishlandi.

Arastu,  axloqning  jamiyat  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega 

ekanligini  ta’kidlab,  «Tabiat  inson  qoiiga  qurol  —  aqliy  va  axloqiy 

kuch  bergan,  ammo  u  shu  qurolni  teskari  tomonga  nisbatan  ham 

ishlatishi  mumkin:  shu sababli axloqiy tayanchlari boimagan odam eng 

insofsiz  va  yowoyi,  o‘zining  jinsiy  va  did  mayllarida  eng  tuban 

mavjudot boiib qoladi», - deydi.

Arastu  antik  davrining  boshqa  faylasuflariga  qaraganda  axloqiy 

munosabatlaming  tabiatini  teran  tadqiq  qila  oldi.  Uning  fikriga  ko‘ra, 

axloqiy  fazilat  -  faoliyat,  xatti-harakat  demakdir.  Barcha  axloqiy 

fazilatlar adolat,  do‘stlik,  muhabbat,  saxiylik,  sulhparvarlik,  xushfeilik 

va hokazolar faqat inson faoliyatida namoyon boiishini asoslab beradi.

Odam jamiyatda  yashagani  sababli  uning  axloqiy  fazilatlari  hech 

qachon  sof,  xolis  holda  namoyon  boimaydi,  balki  faqat  ijtimoiy 

faoliyatdagina  amalga  oshadi.  Shuning  uchun  barcha  axloqiy  fazilatlar 

ijtimoiydir, deydi Arastu.

Inson  tabiatan  fazilatlarga  ega  boimagani,  balki  fazilatga 

o‘rgangani  sababli,  tarbiyaning  (faqat  bolalamigina  emas,  shu  bilan 

birga barcha aholini tarbiya qilish) roliga katta ahamiyat berib, xususan,

108

---

hissiyotlami  tuyg‘ularda  idrok  qilishni  tarbiyalashga  ahamiyatni 

qaratadi.  Uning  fikricha,  bunday  tarbiya  kishilaming  axloqli  boiib 

yashashga  o‘rganishlari  uchun  zarur  boigan  mavjud  qonun-tartibotlar 

yordamida  amalga  oshiriladi.  Mutafakkir  fazilat  deganda  hamisha  ota- 

ona  o‘mini  bosishi  mumkin  boigan  davlatga  xizmat  qilishni  nazarda 

tutadi.

Arastu  axloqiy  fazilatlar  bilan  bir  qatorda  inson  uchun  muhim, 

boigan  aqliy  fazilatlarga  —  bilim,  donishmandlik,  fahmlash  va 

boshqalarga ham katta ahamiyat beradi. Ammo axloqiy fazilatlami aqliy 

fazilatlarga  bo‘ysundirgan  holda  ifodalanadi.  Lekin,  uning  sinfiy 

ehtiroslari  kishilaming  axloqiy  tengligini  e’tirof  etishga  imkoniyat 

bermaydi.  U fazilatlar faqat  ozod kishilar va zodagonlargagina,  shunda 

ham  ulaming  boyliklari  darajasiga  muvofiq  holda  xos,  deb  izoh 

berishga,  pisanda  qilishga  majbur  edi.  Kanibag‘al  odam  esa  uning 

nazarida na «ko‘rkamlik» va na «himmat» egasi boia oladi, deyish bilan 

ayollami  ham  o‘ta  kamsitib,  na  aqliy,  na  axloqiy  hayotga  qobiliyatsiz 

mavjudot deb qaraydi.

Arastu faqat aql  faoliyatini tan oladi.  Shu sababdan u baxt idealini, 

haqiqatni intellektual mushohada etishda deb biladi.

Umuman,  antik  davr  faylasuflari  Sokrat,  Platon,  Arastular 

o‘zlarining nazariyalarida -  baxtga erishish rohat, foyda, manfaat topish, 

deb  qaragan  va  huzurlanishni  asosiy  muddao  sifatida  birinchi  o‘ringa 

qo‘ygan  boisalar-da,  lekin  odam  har  bir  narsada  o‘z  huzurining  quli 

boiib  qolmasligi,  balki  har  bir  narsada  me’yor  boimog‘i  lozimligini 

uqtirib o‘tgan edilar. Ular axloqni insonning baxtga erishish vositasi deb 

qaraganlar.

Atomizm  nazariyasini  yaratgan  atoqli  faylasuf  —  materialist 

Demokritning  qarashlari  (eramizdan  awalgi  460-370-yillar)  qadimgi 

yunon  falsafasining  cho‘qqisidir.  Demokrit  o‘z  asarlarida  yuqorida 

nomlari  qayd  etilgan  mutafakkir  faylasuflar  kabi  tarbiya  masalalariga 

ko‘p  e’tibor beradi.  U o‘z nazariyasida tabiat qonunlariga,  xurofotni va 

qo‘rquvni yemirib tashlaydigan chinakam bilimlarga murojaat qiladi.

Demokrit,  «xudolarning  irodasi»  degan  gaplar  odamlar  o‘ylab 

chiqargan  uydirmadan  boshqa  narsa  emas,  deb  hisoblab,  xudolarga 

ishonishni rad etadi.

Demokrit  tarbiyani  tabiatga  muvofiqlashtirish  masalasini  birinchi 

boiib  ilgari  surdi.  «Tabiat  bilan  tarbiya  bir-biriga xshaydi»  deb 

yozadi.  U  «ta’lim  mehnat asosidagina gzal  narsalami  hosil  qiladi», 

deb, tarbiya ishida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi.

109

---

Demokrit  doimo  mehnat  qilib  turishni  talab  qildi,  mehnatga 

odatlana  borgan  sari,  mehnat  yengil  bo‘lib  boradi,  deydi.  U  yomon 

o‘makdan  ehtiyot  boiish  kerak,  deb  ta’kidlaydi  va  yaxshi  xulq  hosil 

qilishda mashqning ahamiyati juda katta, deb hisoblaydi.

Demokrit  quldorlik negizlariga nisbatan  tanqidiy  qarashni  vujudga 

keltirdi, tabiatni  chinakam bilishga, tarbiyani qayta qurishga chaqirdi.

Demokrit  barcha  tabiiy jarayonlarga,  jumladan,  insonning  axloqiy 

munosabatlariga  ham  xudolaming  aralashuvini  inkor  etib,  kishi 

xulqining  real,  bu  dunyodagi 

asosini  topishga  urinadi.  Demokrit 

axloqni odamning o‘z tabiatidan kelib chiqib  asoslashga harakat qiladi. 

U  axloqning  ikki  yuzlama:  yasama  va  haqiqiyga  boiinishiga  qarshi 

chiqadi,  u  shaxsning  faqat  mulohazakorlik  va  aql  rahnamoligida 

mumkin  boiadigan  axloqiy  kamoloti  uchun  jonbozlik  ko‘rsatdi. 

To‘g‘rirog‘ini bilmaslik xatoga olib keladi, degan edi u.

Aql  to‘g‘ri  xatti-harakatlarga  yo‘naltirilmog‘i  lozim,  bu  esa 

bilimlami  doimo  mukammallashtirib  borish  haqida  g‘amxo‘rlik,  tabiat 

qonunlari  va  odam  xulqini  o‘rganish  zarur  demakdir,  degan  edi 

Demokrit.

Demokritning  pedagogik  qarashlari  diniy  qobiqdan  xoli  edi. 

Shuning uchun ham o‘zidan keyingi faylasuf olimlarga  katta ta’sir etdi.

Ayniqsa, 

ulaming 

inson 

kamolotidagi 

nazariy 

qarashlari, 

tarbiyaning  roliga  bergan  katta 

ahamiyatlari  pedagogika  tarixi 

nazariyasini yaratishdan asosiy zamin boiib xizmat qiladi.1

Qadimgi Rimda feodalizm awalgi III-II asrlarda ilm-fan,  adabiyoit, 

tarix  fanlari,  me’morchilik  va  tasviriy  san’at  rivojlana  boshladi. 

Jumladan,  badiiy  adabiyot  sohasida  Ovidiyning  «Muhabbat  ilmi», 

«Metomarfazalar»,  tarix  fani  sohasida  Tit  Liviyning  «Rim  tarixi», 

Kameliy  Taqitning  badiiy  didaktik  ruhdagi 

«Annalar»  va  «Tarix» 

asarlari  yuzaga  keldi.  Tabiiy  fanlar  sohasida  Ptolemeyning  «Almaget» 

asari yozilib, unda olamning geosentrik nazariyasi bayon etildi.  Diofant 

«Arifmetika», Pagg Aleksandriyskiy «Matematika to‘plami»ni, Vitruviy 

«Arxitektura haqida 10 kitobi»ni yaratdi.