Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 0 ‘shajoyda, 215-bet

2 0 ‘shajoyda,337-338-betlar.

485

---

ezgu niyatli, himmatli, jasoratli bo‘lishini talab etadi, ularga har bir ishni 

bajarishga  ongli  suratda  kirishishni  maslahat  beradi.  Masalan,  himmat 

haqida so‘zlar ekan, odamlami hech bir jonli mavjudotni ranjitmaslikka, 

xudo yaratgan jonivorlarga muruwatli bo‘lishga,  don tashib borayotgan 

chumoliga  ozor  bermaslikka  da’vat  etadi,  chunki  har  bir  tanada  hayot 

go‘zalligi mavjuddir.

Ahmad  Donish  inson  axloqiga  bir  tomonlama  yondoshmaydi.  Bir 

odamning turli  sharoitda bir xilda qilgan xatti-harakatini  bir tur  me’yor 

bilan  baholab  bo‘lmaydi,  chunki  uning  xatti-harakatidan  maqsadi 

turlicha bo‘lishi mumkin.

Demak,  Ahmad  Donishning  fikricha,  inson  axloqini  baholashda, 

gunohkomi  o‘g‘rilikda  ayblashda  mehnatkashlar  manfaati  hisobga 

olinishi  kerak.  Mutafakkiming  bu  talabi  har  bir  davrda  ham  katta 

ahamiyatga egadir.

Ochko‘zlik,  mol-dunyoga  o‘chlik  yo‘li  bilan  topilgan,  yig‘ilgan 

boylik bolalaming axloqiy qiyofasiga salbiy ta’sir etadi.  Shuning uchun 

Ahmad  Donish  bunday  hissiyotga  berilishga yo‘l  qo‘ymaslikni  tavsiya 

etadi.

Ahmad  Donishning  pedagogik  qarashlarida  do‘stlik  va  o‘rtoqlik 

masalasi  ham  alohida  o‘rinni  egallaydi.  Bu  masalani  hal  qilishda  u 

insonparvarlik  g‘oyalaridan  kelib  chiqadi.  Do‘stlikni  u  yosh  avlod 

shaxsining  rivojlanishi  va  shakllanishiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omil  deb 

hisoblaydi,  do‘st va  o‘rtoq tanlashga  ehtiyot  bo‘lish  kerakligini  aytadi. 

Bu masalada u o‘zidan oldin o‘tgan mutafakkirlar fikrini davom ettirib, 

tanlanadigan  o‘rtoqlaming  fe’l-atvorlari  bir-biriga  o‘xshash  bo‘lishi 

lozimligini ta’kidlaydi.

Ahmad  Donish  do‘st  tanlashda  uning  axloqidagi  salbiy  tomonga 

emas,  balki  xulq-atvoridagi  kamchilikka,  ya’ni  bu  kamchilikning 

boshqalarga  zarar  keltirmaydigan  bo‘lishiga,  o‘zidagi  salbiy  xislatlami 

yo‘qotishga  va  yaxshilikka  intiladigan  kishilar  bilan  do‘stlashishni,  bu 

ishda unga yordam berishni tavsiya etadi.

Ahmad  Donishning  fikricha,  har  bir  farzand  faqat  o‘ziga  ijobiy 

ta’sir  ko‘rsatadigan  do‘st  tanlamasdan,  o‘z  navbatida  o‘zi  ham  unga 

yaxshilik  qila  olishga  qodir  bo‘lishi  lozimligini  uqtiradi.  Chunki 

dunyoda  kamchiliksiz  odam  yo‘q.  Hatto  eng  yaxshi  va  dono  odamda 

ham  nuqson  bo‘ladi:  bema’ni  fe’l-atvorga  ega  boigan  odamda  ham 

qandaydir  yaxshi  xususiyat,  insoniylik  mavjuddir,  deydi.  Insondagi 

kamchilik -  turli  xilda bo‘ladi:  ayrim  kamchilik  shaxsning  o‘ziga  zarar 

keltiradi, ayrimlari esa boshqa odamlar uchun zararlidir.

486

---

Agar  bema’ni  fe’l-atvorli  odamda  qandaydir  yaxshi  xislat  boisa, 

kamchiligi  o‘zi  va  boshqalarga  zarar  keltirmasa,  u  odam  bilan 

do‘stlashish mumkin,  bunday  odamga kamchilikdan  qutulishga yordam 

berish kerak deydi.

Ahmad  Donishning  do‘stlik  va  o‘rtoqlikka  oid  bu  fikrlaridagi 

ijobiylik shundaki,  u odamlar manfaatini nazarda tutgan holda ulaming 

xulqiga baho berishni maslahat beradi.

Ahmad  Donish  odamlarga  ishonch  bildirishda  ulaming  axloqiy 

kuchiga  ishonadi.  Odamning  tamoman  yomon  boiishiga,  unda  hech 

qanday  yaxshi  sifat  boimasligiga  ishonmaydi.  U  yoshlardan,  garchi, 

odamlar  bema’ni  xulqli  boisa  ham,  ularga  ishonishni,  uning  insoniy- 

ligini hurmat qilishni, ulardagi ijobiy sifatlami topa bilishni talab etadi.

Ahmad  Donish  axloq  masalasida  insonparvarlik,  so‘zlash 

odoblariga  ham  e’tibor  beradi.  U  odamlar  turli  millat  va  dinda 

boiishlaridan qat’i nazar, ulami tahqirlamaslikni talab etadi. U olimdan 

ham  ulug‘roq  olim  borligini  aytib,  ularga  shafqat  va  mehribonchilik 

bilan muomalada boiib, tavoze va odob bilan yordam berish kerakligini 

ta’kidlaydi.

Ahmad  Donish  ijodida  oila,  xotin-qizlarga  munosabat,  ota-onalar 

huquqi,  madaniyati  masalasi  ham  alohida  o‘rinda  turadi.  Mutafakkir 

xotinlami  hurmat  qilgan  erkaklaming  kamsitilishiga  qarshi  chiqadi. 

Ahmad  Donishning  o‘z  davrida  xotin-qizlaming  insoniy  huquqini 

himoya qijib chiqishi yuksak jasorat, ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik 

boigan hodisa edi.

Ahmad  Donish  ota-onalar huquqini  belgilash  haqida  gapirar  ekan, 

ular  bilan  bolalari  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqa  haqida  to‘xtalib,  o‘z 

huquqlarini  suiiste’mol  qilgan  ota-onalami  tartibga  chaqirib  qo‘yish 

lozimligini  aytib,  ulaming  huquqini  chegaralashni  taklif  etadi.  Uning 

fikricha,  shunday  qilgan  ota-onagina  hurmatga  sazovor  boiadilar  va 

agarda  bolalarini  tug‘ri  yoiga  yo‘naltirsalar,  bolalar  ulaming 

topshiriqlarini  bajaradilar.  Aks  holda  bolalar  ulaming  topshiriqlarini 

bajarmaslikka haqlidirlar.

Ahmad  Donish  ota-onalar  bilan  bolalar  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqaga 

ham  e’tibor  beradi.  Uning  fikricha,  oilaviy  kelishmovchilik  ota-ona 

huquqi  bilan  bolalar  huquqining  chegarasi  aniq  boimaganligidan, 

bolalaming  o‘z  ota-onasi  qachon  va  qanday  vaqtda,  qanday  masalada 

itoat  qilishi  kerakligi,  shuningdek,  er-xotinlik  hayoti  qoidasi 

belgilanmaganligidan kelib chiqadi.

487

---

Ahmad  Donish,  garchi,  eskicha  an’analami  inkor  etmagan  boisa 

ham,  oila  masalasiga,  ayniqsa,  xotin-qizlar  huquqi,  oilaviy  hayot 

masalasiga  o‘z  davrining  ilg‘or  mutafakkiri  sifatida yondoshib,  oila va 

xotin-qizlaming huquqini himoya qiladi.

Ahmad  Donish  erlami  xotinlaming  insoniy  qadr-qimmatini 

hurmatlashga,  ularga  xushxulqlik  bilan  muomala  qilishga  odatlanishga 

undaydi.  Uning  fikricha,  «Qarindosh-urug\  yor-do'stlardan  ajralib, 

xalqdan  o (zini yiroqlashtirish  insoniyat  madaniyatiga  qarshi  turishdir 

deydi.  Bunday  kasbning  ma'nosiga,  madaniyatning  haqiqatiga 

tushunmabsizlar.  Kasb  qilish  va  madaniy  bo ‘lishning ma ’nosi  ichki  va 

tashqi  kuch-quvvatlarni  butunlay  ishlatib,  ketmon  chopib,  loyga  botib 

yoki  ertadan  kechga  qadar  ish  ortidan yugurib yurish  emasdir.  Balki 

kasbning  chin  ma ’nosi  tirikchilikka  yetarli  harakat  qilishdir. 

Madaniyatli  bo ‘lish  esa  insonlar  xoh  qo ‘li,  xoh  tili  bilan  o ‘zaro  bir- 

birlariga yordam berishlari demakdir».

Shunday  qilib,  Ahmad  Donishning  pedagogik  qarashlari  o‘zbek va 

tojik  xalqlari  pedagogik  fikrlari  taraqqiyotiga  salmoqli  hissa  boiib 

qo‘shildi.

Ahmad Donish o‘zidan oldin o‘tgan mutafakkirlardan farqli oiaroq, 

insonparvar  mutafakkir  sifatida,  yosh  avlodni  hayotni,  odamlami 

sevishga  va  hurmat  qilishga  da’vat  etadi,  insonga  ishonishni,  undagi 

yaxshi tomonlami aniqlashni, bilishni talab etadi:

-   yoshlami  bilimlami,  hunami 

egallashga  chaqirib,  ulaming 

e’tiborini jismoniy  va  aqliy  tarbiyada  mehnatning  ijtimoiy  ahamiyatiga 

jalb etadi;

-   mol-dunyoga  o‘chlikka,  ochko‘zlikka  qarshi  kurashadi,  bu 

illatning  kelib  chiqishini  psixologik asosini  ko‘rsatishga harakat qiladi 

va uning oldini olishni talab etadi;

-  ota-onalar va bolalaming o‘zaro aloqasi muammosini hal qilishga 

intiladi;

-  o‘z xalqini boshqa xalqlar bilan do‘st boiishga da’vat etadi va h. k.