«Xorun ar-Rashid xalifa safar yo ‘lida ketayotganida ko (chat ekib
yurgan kishiga uehragan; undan bu nima ko‘chat deb so ‘raganida,
yong^oq-ko^chati degan. Bu qachon hosil beradi deb so ‘raganida, 20
yillarda hosilga kiradi degan, sen o ‘zing qarilikdan aljib qolibsan,
shuncha mehnat qilib ekkaning bilan foydasini k o ‘rolmasang, senga
undan nima foyda, deb savol bergan. 0 ‘sha chol, ekib ketganlaming
mevasini biz yedik, endi biz ekib ketaylik, o ‘zimiz yeyaolmasak ham
boshqalar yesin, degan. Xalifaga bu so ‘z xush kelib, unga tanga in ’om
qilgan».
Demak, mehnat qilishdan asosiy maqsad xalq uchun foyda keltirish
boiishi kerak. Mutafakkiming uqtirishicha, agar odam xizmatni
o6rinlatib qo‘ysa5 albatta, o‘z talabiga erishadi. Agar talabiga erishmasa,
demak, bu unga topshirilgan xizmatni astoydil bajarmaganligining
oqibatidir.
Ahmad Donish kishilami g6ayratli bo6lishga, maqsadni ko‘zda
tutilgan foydali ishga qaratishga, o‘z xususiy ishlariga o‘ralib qolmay,
qaysi y o i bilan boisa ham xalq uchun foyda keltirishga da5vat etadi.
Uning fikricha, kishining qilgan sa’y-harakati yolgiz o‘z nonini topish
va o‘z qomini to6ydirish uchun boimasligi kerak; kasb va harakatlarini
naqd non topish, kundalik qorin to‘ydirishga oichab qiladigan kishi eng
past himmatli kishidir.
Ahmad Donish mehnat haqida fikr yuritar ekan, uning ijtimoiy
mohiyatini birinchi ringa qyadi, u mehnatning ijtimoiy xususiyatga
ega boiishini istaydi.
Ahmad Donishning jismoniy mehnat bilan aqliy mehnatning
bogiiqligi haqidagi fikri ham diqqatga sazovordir. Ahmad Donish o4z
asarida bu ikki tur mehnat bir xil mohiyatga ega ekanligini ta’kidlagan
holda, agar ular dunyoning gullab-yashnashi ta’minlasagina maqtovga
sazovor boiishini qayd qiladi. Ahmad Donishning fikricha, bilimni
egallash hunami egallash bilan uzviy bogiangan bo6lishi kerak, chunki
tajribada qoilanmaydigan bilim puxta bo6lmaydi. Har bir bilim odamni
maium bir mashg6ulot yoki kasbga tajyorlashi kerak.
Ahmad Donishning uqtirishicha, ilm odamga baxt-iqbol baxsh
etadi. Odam yaratilganidan so6ng uning tugamas baxti ilm va ma’rifatda
bo6ladi. Uning ixtiyori o6zida bo6lsa, ilmsizlik va dangasalikka bo6yin
egmasin, chunki ilm va ma’rifat inson ruhining istagi boiib,
rohatparastlik va dangasalik nafsning tilagidir. Ahmad Donish o6z
farzandlariga va ular orqali avlodga murojaat etib, bilimni egallashdan
maqsad odamlar ehtiyoj talablarini qondiradigan bo6lishini, fanni boylik
483
orttirish vositasiga aylantirmaslikni ta’kidlaydi va ilmni egallashda
odamlami, yoshlami tarbiyalash asosiy maqsad qilib qo‘yilishi
kerakligini aytadi. Shu bilan birga, Ahmad Donish yoshlar egallaydigan
bilim odamlarda turli fanlami egallashga qiziqish hissini uygfiotadigan,
xalqlar o6rtasida keng yoyiladigan, avloddan-avlodga o‘tib boradigan
boiishini istaydi. _
Ahmad Donishning ta’kidlashicha5 yoshlar biiimlami bevosita
kuzatish y o ii bilan ongli ravishda egallashi, z fikri va bilimning
haqiqiyligiga ishonch hosil qilishi kerak; o‘rganiladigan hodisaning
mohiyatini bilib olib, eng asosiy masalaga e’tibor berib, ikkinchi
darajalilarini chiqarib tashlamogi lozim. Har bir odam bilimni shunday
egallashi kerakki, har qanday qarshilik va e’tirozlar uning o‘z bilimiga
boigan ishonchini yo‘qqa chiqara olmasin, fikri haqiqatan to‘g‘ri boisa,
odamlaming kelisha olmasligidan xafa boimasin.
Maiumki, har bir odam u yoki bu hodisani va bir xil ma’nodagi
fikmi turlicha tushunadi va talqin qiladi. Bu albatta, odamlaming
turmush tajribasi, qiziqishi va bilim darajasi bilan bogiiqdir. Odamning
turmush tajribasi qanchalik boy, hodisa va bilimga qiziqishi qanchalik
kuchli boisa, bilimni shunchalik chuqur o‘zlashtiradi, hodisani toiiq va
to4g‘ri qabul qiladi.
Ahmad Donishning ta’biriga ko‘ra, har bir musulmon odam eng
avval o ‘ziga zarur bo ‘Igan ilmlami o ‘rganishi farzdir. Shundan so ‘ng
tirikchilik uchun biror kasb-hunar o ‘rganishi lozim. Qaysi ilm va hunar
kishining aqliga, ruhiga tarbiya berar ekan, unday ilm va hunar o ‘z
egasini bu dunyoda ham, u dunyoda ham qo ‘llab-quwatlaydi Agar ilm
va hunar inson ruhiga tarbiya bermay, tanni semirtirib, orzu-havasni
ko ‘paytirib, nafsi shaytonga yordam beradigan bo‘lsa, unday ilm va
hunarlar egasining odati, xudoning la ’natidir.
Ahmad Donishning fikricha, har bir odam baxtli boiishni istaydi.
Ammo baxtni ham har bir odam turlicha tushunadi. Ayrim odamlar
baxtni to‘q yashashdan iborat deb tushunadilar. Shu tufayli ular butun
hayotlari davomida boylik orttirishga intiladilar. Boshqa bir odamlar
podsho, amirga yaqin boiishni baxt deb anglaydilar va ularga
yaqinlashishga harakat qiladilar. Bu toifa odamlar baxtni tor ma’noda
tushunadilar va noto‘g‘ri talqin qiladilar.
Ahmad Donishning axloq masalasiga munosabati ishq-muhabbat,
baxt haqidagi fikrlarida, ayniqsa, yorqin ko‘rinadi. U deydi:
«
1
Buzuqchilikka olib boradigan ishq-muhabbatning madaniyatga zarba
484
berishi shubhasizdir. Inson o sz muhabbatini shariatdan tashqari
ishlarga sarf etishi falokat chuquriga o szini otishi kabidir».1
Tabiiyki, oila qurishda yigit bilan qizning bir-birini sinashi, xulq-
atvorlarini bilishi muhimdir. Ahmad Donish turmush madaniyati haqida
fikr bildirishicha, qiz ko sngil qosygan yigit hamma o srtasida tanilgan,
hurmat-obro sga ega bo Slishi shart. Agar u obro Ssiz bo Slsa, qiz - mahbub
badnom bo slib, odamlar oldida hurmatsizlanadi. Shu bois olim sevgan
ham, sevilgan ham (oshiq, mafshuq) himmatli, asl odamlar boslishi
kerakligini ta fkidlaydi. Shunday boslganlaridagina ular o szaro dosstlik,
muhabbat qonun-qoidalarini o sz o smiga qo sya oladilar.
Ahmad Donish axloqiy tarbiyaning maqsadi va vazifasi haqida
maxsus fikr bildirmasa ham, bayon etgan fikrlaridan tarbiya oldiga
qo‘ygan vazifasini bilib olish mumkin: u axloq tarbiyasi oldiga
boshqalarga nafi tegishini o sz burchi deb bilgan odamlarni kamol
toptirishni asosiy vazifa qilib qosyadi. Yosh avlodda mehnatsevarlik,
vatanparvarlik, xalqsevarlik tuygsusini boylikka hirs qosyish kabi
illatlarga nisbatan nafrat hissini tarbiyalashni talab etadi. Ahmad
Donishning fikricha, odamlarda ozodlikka va shaxsning mustaqilligiga
havas, muhabbat tuyg‘usini tarbiyalash kerak.
Har bir odam do‘stlikni va birodarlikni qadrlashi, boshqalarda, hatto
yomon odamdagi yaxshi tomonlarini ko‘ra bilishni maslahat beradi.
«Agar, — deydi Ahmad Donish, — birov bilan suhbat qurmoqchi
bosIsanglar, o sz sifati bilan xalqqa yaqin bo slgan, aqlli, hushyor kishilar
bilan d o sstlik aloqasini bogslanglar. Chunki, oqil odamlar hech kimga
yomonlikni xohlamaydilar. Aqlli odamlaring alomati ulardagi
yaxshilikning yomonlikdan
ko sproq
bo Slishida
yoki
barobar
boslishidadir. Bunday odamlar olimlar, qalam ahllari ichidan topiladi.
Bulardan boshqalari bilan dosstlik qilmoqchi boslsanglar, u vaqtda
unday odam hech boslmaganda birortayomon f e fldan saqlangan odam
boslishi shartdir.
Agar do Sstlaringizni biror yomon tomonini bilsanglar va uni bu
yo sldan qaytarishga kuchlaring yetsa, uni qaytaringlar. Agar buni
qilolmasanglar, hamma bilan yaxshi muomalada boslinglar. Chunki,
dunyoda aybsiz do sst topilmaydi».2
Ahmad Donish yoshlarga vatanparvarlik tuyg‘usini singdirishni
uqtirib, inson o‘z vatani himoyasi uchun kurashsa, o‘z xalqi bilan birga
boisagina, u barhayot boiishini aytadi. Shuningdek, u yosh avloddan
Do'stlaringiz bilan baham: