Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Izdar ersang ahli izzat, bo‘lsang, ey yor, aziz,

Sidq birla ko‘rguzako‘r barchaga mehru vafo,

Dam-badam bir xasta dilni zulm ila ozor agar,

Aylasang, topmagaysan ko‘nglingda bir zarra safo.

Ushbu so‘zumga guvohi haq qilasang holiyo,

Oh ila oyinaning holi ravshan guvo.

...Podshohi asr boisang ham takabbur qilmagii,

398

---

Oqibat chun tnproq ichra teng bo‘lur shohu gado.

Sabr-qanoatli  boiish,  uning  tasawuricha?  kishini  har  qanday 

tubanlik, nokaslik, razillik va boshqa yaramas illatlardan xalos qiladi: 

Teshayi sabru qanoat birla bo‘lib kunjkov,

Ganji topsang taqi qayda bo‘lur ul morsiz.

Gulistoning ichra bulbul yuz tuman zoriy qilib,

Izladiyu topmadi umrinda gulni xorsiz.

U sabr-qanoat to‘g‘risida gapirganda, birovdan ta’ma qilish yaramas 

va tuban odat ekanligini ta’kidlaydi:

Tama’ tutma kishidin yoriy Hofiz.

Chun ushbu odam ichra yor yo‘qdur.

Hofiz Xorazmiy o‘z asarlarida yaxshi xulqli, mehr-oqibatli va mard 

kishini  xuddi  tugishgandek  krishni,  ammo  yomon  niyatli,  nokas 

kishilardan uzoqroq yurishni yoshlarga maslahat beradi:

Nokas kishi hech mahrami jon bo‘lmas*

Sho‘ra yer uza bog‘u guliston bo‘lmas.

Qilma har nokas bila teng-tush mani9 

Asl dilbarlikni bil, ayyor bul.

Har kishining qadri holini bilib,

Oshiq avlamoq san darkor bo‘l.

Hofiz  Xorazmiy  duch  kelgan  kishi  bilan  do‘st  boiavermaslik 

lozimligini,  nokas  dushmanga  hamroh  boigan  nodon  kishidan  ehtiyot 

boiish  kerakligini  uqtirib,  bo‘ri  bilan  do‘stlashgan  it  qo‘y-qo6zini 

hecham asramaydi, deydi:

Do‘stlik qiima ul kishi bilakim,

Boidi dushmanga mahrami asror.

Do‘stkim, boidi do‘st dushmanga,

Mehribon bo‘lmoqi erur dushvor.

Qo‘zini qayda saqlasun itkim,

Bo‘ldi yozida bo‘ri birla yor.

Hofiz  Xorazmiy  sadoqatni  haqiqiy  dstlik,  insoniylik,  o6zaro 

hurmat belgisi sifatida talqin etadh Uning uqtirishicha, ba’zilar sadoqatli 

do‘stlik  niqobi  ostida  tuban  va  yaramas  ishlar  bilan  shug6ullanadilar. 

Faqat o6z shaxsiy manfaatini o6ylab, «o6zi yo6qning ko6zi yo6q» qabilida 

ish tutadi va do6stiga pand berish payida bo6ladi:

Man do‘stlik ichra sanga jonni berur erkan,

San do‘stlik etmadingu boidung manga dushman.

399

---

U so‘zni kishining aqliy faoliyati bilan bog‘laydi. Kishining ma’noli 

gapidan uning aqlini, zehni o‘tkirligini, odob-axloqini bilib olsa bo‘ladi, 

deydi:

Libosu suvrati so‘zdin murod ul zoti ma’nodur,

Karaksa bo‘lsun ul so‘z turkiyu, ibriyu, suryoniy.

Shirin so‘z erur ushbuki tersan so‘z aytsam,

So‘z so‘zlamakka bore aytqil dahan qani?

Ayni bir vaqtda Hofiz Xorazmiy so‘z san’ati bilan musiqa ohanglari 

uyg‘unligi va jarangdorligi haqida ham o‘z fikrini bildiradi:

Rubobu ud, nayu chang so‘zlarin eshit,

Ko‘ngulda bor esa zavqing ahli roz bila.

Hofiz  Xorazmiy  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  zamon  hukmdorlariga,  amaldor- 

larga,  shahzodalarga  murojaat qilib,  agar senga  xalqdan jafo yetsa ham 

xafa  bo‘lma,  mabodo  xalqning  tinchligini,  mamlakat  farovonligini 

o‘ylasang, hecham g‘azabini qo‘zg‘ama, deb pand-nasihat qiladi: 

Xalqdin ne jafo sanga tegsa,

O rif ersang ko‘ngulni tang etma.

Ohutak boim oq izdasang mushkin,

Kibr ila o‘zungni palang etma.

Hofiz  Xorazmiy  jamiyatda  har  bir  kishining  tutgan  o‘miga 

to‘xtalarkan, u insondan hayotda yodgorlik sifatida yaxshi nom qolgani 

ma’qul,  deydi.  Uningcha,  tiriklikda  xayrli  ishlami  qilib,  ezgulik  bilan 

nom chiqargan kishining xotirasi abadiydir:

Oqibat chun jahonda qolmasmiz,

Yaxshi uldurki, yaxshi qolsa nom.

U yoshlik fursatini boy bermasdan bolalarga ilmu hunar o‘rganishni 

maslahat beradi. Ularga qarata hunarsizlar hayoti ma’nosizdir, deydi: 

Kirgali Hofiz maydoni maoniy ichra,

Behunarlarga bu ma’no bila maydon bermas.1 

Shunday  qilib,  Hofiz  Xorazmiyning  insoniy  fazilatlar  xususidagi 

purma’no  so‘zlari  hozirgi  kunda  ham  yoshlarimizni  yaxshilikka  va 

xayrli ishlar qilishga undashi shubhasizdir.

ASOSIY TAYANCH TUSHUNCHALAR

Ko‘ragan  — Xon  kuyovi  degan  ma’noni  anglatadi.  Amir  Temur 

370-  yilda  Balxda  amir  Xusaynini  yengib,  Qozonxonning  tul  qolgan