Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Aliqulov X., Omonboyeva R. Jomiy va Davoniy ta'lim-tarbiya haqida. —

T.: « 0 ‘qituvchi»,  1981,41-42-betlar.

370

---

Davoniy kishi xususiyatlarini  ikkiga bo‘ladi:  biri tug‘ma,  ikkinchisi 

hayot jarayonida paydo  boiadigan xususiyatlar.  Tug4ma xususiyatlarga 

kishilaming aqliy va xulqiy  sifatlari,  qobiliyatlari  kiradi.  Masalan,  faraz 

qilish  qobiliyati  bir-birini  tezda tushunish iste’dodi va boshqalar.  Lekin 

Davoniy  kishilaming  ba’zi  bir  tug‘ma  xususiyatlarini,  qobiliyati  va 

malakalarini  tan  olgan  holda  hayot  jarayonida  kasb  qilinadigan 

xususiyatlami  ham  inson kamoloti  uchun muhim deb  hisoblaydi.  Inson 

xususiyatlari  yoshlikdan,  tarbiya  natijasida,  kishilar  bilan  o4zaro 

munosabatlarda kasb etiladi, har bir fazilat vaqt oiishi bilan yangilanishi 

va  o4zgarishi  mumkin,  rivojlanib  takomillashib  boradi.  «Agar  (inson) 

xulqi,  -   deb yozadi  olim,  -   o ‘zgaruvchi  bo ‘Imaganida  edi,  siyosat  va 

tarbiyaning keragi bo ‘Imas edi».

Yuqoridagi  fikrlarga  asoslanib,  Davoniy  insoniy  fazilatlarga  ega 

boiishda  taiim-tarbiyaning  o4miga  katta  ahamiyat  berganligining 

guvohi boiamiz.

Davoniy  insoniy  fazilatlami  to4rtga  boiadi:  donolik,  adolat, 

shijoat,  iffat.  Bular  orqali  qadim-qadimlardan  insonning  xulq-odobi 

belgilangan.  Inson fazilatlarini dastlab Sharq mutafakkirlaridan Forobiy, 

Bemniy,  Ibn  Sino,  Nasriddin  Tusiy,  Ubayd  Zokoniy  va  boshqalar  ham 

shunday tasnif etganlar.

Davoniy  mardlik  va  shijoatkorlikni  ham  insonning  eng  zamr 

fazilatlaridah,  deb  hisobladi.  U  shijoatga  kamtarlik,  yumshoq  feilik, 

botirlik,  sabot-matonat,  chidamlilik  kabi  sifatlami  kiritadi.  Shijoatga 

kishining  xatti-harakati  va  boshqalar  bilan  munosabatini  baholaydigan 

tushuncha deb qaraydi.

Olim agar inson biror xavf-xatarga duch kelsa, o4zini mahkam tutib, 

esankiramasligi,  sabotli  boiishi  zarurligi,  ana  shu  xislatlar  shijoatga 

kirishini aytadi. Shijoatkorlik ham aqlga bo4ysunishi kerak, deydi.

Davoniy  qo4rqoqlikni  shijoatkorlikka  qarama-qarshi  qo4yadi.  Ba’zi 

qiyinchiliklardan  qochgan,  yengil  hayot  kechirish  ylini  o4ylaydigan 

kishilami olim qo4rqoq va yuraksiz kishilar, deb aytadi.

Demak,  Davoniy  davlat  hamda  jamiyatga  foyda  keltimvchi 

kishilami  haqiqiy  shijoatli  kishilar  deb  biladi.  Olim  sabot-matonatni 

shijoatning  tarkibiy  qismiga  kiritadi.  U  ibn  Sino  fikriga  yanada 

chuqurroq yondoshib har qanday ehtiyoj, har qanday faoliyatni shijoatga 

qo4shmaydi.  Davlat  manfaatlariga  bo4ysunadigan,  kishilik  jamiyatiga 

xizmat qiladigan inson faoliyatini shijoat deb ataydi.