Ulug‘bek rasadxonasida foydalanilgan. U matematika va astronomiyaga
oid bir qancha asarlaming muallifidir.
Ulug‘bek falakiyotshunoslik maktabida ish olib borgan Muiniddin,
uning o‘g‘li Mansur Koshiy va Koshiyning shogirdi, Ulug‘bek
asarlarining sharhchisi Ali ibn Muhammad Birjoniylar ham taniqli
astronomlardan bo‘lgan.
Ulug‘bek asarlarining sharhchisi, Qozizoda va Ulug‘bekning
iste’dodli shogirdi, samarqandlik matematik va astronom Alouddin Ali
ibn Muhammad Qushchini ham eslatib o‘tish kerak. U «o‘z davrining
Ptolemeyi» deb nom olgan. Ali Qushchi ilmiy ishda Ulug‘bekning eng
yaqin yordamchilaridan biri edi. Ulug‘bek maktabi namoyandasi sifatida
Ulug‘bek asarining sharhchisi, astronom Chalabiy nomi ham
mashhurdir.
Madrasada boshqa mudarrislar bilan bir qatorda, Ulug‘bekning o‘zi
ham astronomiya bo‘yicha ma’ruzalar o‘qir edi. Uchinchi darajali
algebraik tenglamaga olib kelgan bir gradus yoyning smusini aniqlash
— Ulug‘bek va uning maktabi erishgan ajoyib va eng muhim
muvaffaqiyatlardan biri bo‘ldi.
Ulug‘bek atrofida to‘plangan Samarqand olimlari katta ahamiyat
bergan eng muhim ilmiy yo‘nalishlardan biri falakiyotshunoslik fani edi.
Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatlarida va umuman islom
madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, falakiyotshunoslik va riyoziyot
muhim o‘rin tutadi. Chunki, musulmon kishi qayerda bo‘lishidan qat’i
nazar erta tongdan oqshomgacha qadar uning uchun besh vaqt namoz
farzdir. Namoz yuzni qiblaga - Makkadagi Ka’ba yo‘nalishiga qarab
o‘qiladi. Namozning vaqtlari esa har bir jug‘rofik kenglikda ham
Quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi. Undan tashqari,
islomda qabul qilingan hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi 12
qamariy oydan iborat bo‘lib, yangi oy - hilolni masjid minorasidan yoki
rasadxona tepasidan ko‘z bilan ko‘rib aniqlangan. Shuning uchun
musulmon kishining hayoti falakiyotshunoslik, riyoziyot, jug‘rofiya,
hunarmandchilik va me’morchilikka aloqador quyidagi masalalami hal
qilish bilan bog‘liq bo‘lgan:
1)joyning jug‘rofik yo‘nalishlarini aniqlash;
2)mahalliy meridian bilan qibla yo‘nalishini ko‘rsatuvchi katta
doira orasidagi burchakni aniqlash;
3)jug‘rofik
yo‘nalishlami
hisoblash
uchun
aniq
riyoziy
(trigonometrik) hisoblash qoidalari va usullarini bilish;
4)jug‘rofik
yo‘nalish
asosida
Quyosh
balandligini
aniq-
345
lash qoidalarini bilish;
5)quyosh, Oy, sayyoralar va boshqa yoritgichlaming kecha-
kunduzning
istalgan
vaqtidagi
holatlarini
aniqlaydigan
sferik
astronomiyaning aniq qoidalarini bilish;
6) turli
shaharlar
orasidagi
masofalami
aniqlash
uchun
geodezik oichashlami bajarish;
7) turli vaqt oichash asboblarini yasash;
8)yeming ma’mur qismi haqida aniq tasawurga ega boiish
uchun xaritalar tuzish;
9) xaritalar tuzish uchun riyoziyotga taalluqli ko‘rinish holatlarini
bilish;
10) falakiyotshunoslik,
jug6rofiya
va
geodeziyaga
taalluqli
hisoblami bajarish uchun yuksak aniqlikdagi riyoziy hisoblash usullarini
bilish;
11) yoritgichlami kuzatish ob-havo bilan bogiiq boiganligi uchun
meteorologiya va geofizikadan ma’ lumotga ega bo6 lish;
12)masjid, madrasa va rasadxonalarda baipo etish uchun
me’morchilik san’ati va an’analaridan xabardor boiish.
Yuqorida ko6rsatilgan va ro6yxatga kirmagan boshqa ko6plab
masalalar shunchalik chambarchas bog6lanib ketganki, ulami hal qilish
uchun olim va hunarmandlaming katta jamoa va guruhlari kerak edi.
Ana shuning uchun. Ulug6bek o6z atrofiga turli ilm va hunar
namoyondalarini to6plagan.
Keltirilgan masalalar ro6yxatidan ko6rinib turibdiki, ulaming ko6pi
falakiyotshunoslikka aloqador. Islomdagi eng awalgi yulduzlar haqidagi
asarlar «Zij» deb atalib, ular asosan jadvallardan iborat bo6lgan. U
Ulug6bekdan awal yozilgan eng mukammal zijlar: Beruniyning
«Qonuni M as’udiy»si va Nasriddin Tusiyning 1256-yili yozib,
Xulashxonga taqdim etgan «Ziji Elxoniy» asari edi. XV asr boshlarida
yozilib, Shohruhga atalgan Jamshid Koshiyning «Ziji
Do'stlaringiz bilan baham: