ar-Rashid (786-809) va uning o‘g ii al-Ma?mun (813-833) davrida.
Bag‘dod Sharqning yirik va madaniy markaziga aylandi, ayniqsa,
falsafa, riyoziyot, tibbiyot va boshqa fanlar rivojlandi.
Bag‘dodda ochilgan «BaytuI Hikma» («Donishmandlar uyi»)ga
Xuroson, Movarounnahr, Baqtriya, Xorazm, Shosh, Forob, Marv, Qobul
va boshqa qo‘shni o‘lkalardan kelgan olimu fozillar, shoiru tarjimonlar
va xattotlar to‘plangan edi. «Baytul Hikma»ning ko‘p yillik faoliyati
mobaynida mashhur yunon olimlarining bir qancha asarlari arab tiliga
tarjima qilindi, shuningdek, riyoziyot, falakiyot, jo‘g‘rofiya va boshqa
fanlarga doir bebaho asarlar bitildi.
«Baytul Hikma» huzurida yirik kutubxona ochilgan bo‘lib, unda
xalifalik va qo‘shni mamlakatlardan olib kelingan nodir kitoblar
jamg‘arilgan edi. Ma’mun davrida kutubxonaga «akademiya»ning
ko‘zga ko‘ringan olimi sifatida Muso al-Xorazmiy boshchilik qildi.
«Baytul Hikma» kutubxonasidan tashqari uning ixtiyorida ikki
rasadxona ham boiib, ulardan biri Bag‘dodning Shamossiya
mahallasida, ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun togida barpo
qilingan edi. Al-Xorazmiy ana shu rasadxonani ham boshqarib, asosan
falakiyot ilmi bilan shug‘ullanadi. Olim DC asming 20-yillarida o‘zining
mashhur astronomiya va trigonometriya jadvallariga doir «Zij ji ilm al-
falak» risolasini yozib tugatadi.
Al-Xorazmiyning bu asariga tayanib arab tilidagi
ilmiy
adabiyotlarga birinchi boiib Sayyoralar, Oy va Quyoshning harakatlari,
sayyoralaming sutkalik harakatlari va ulami aniqlash yoilari, Oy va
Quyosh gardishining kattaligi, sinuslar jadvali va tangens kiritilgan edi.
Asar XII asr boshlarida lotin tiliga tarjima qilingan. Al-Xorazmiy
«Zij i»ga ko‘ pgina olimlar izohlar, tushuntirishlar yozishgan.
Al-Xorazmiy «Ziji»dm tashqari Quyosh soatlari, astrolyabiyaning
tuzilishi va qoilanishiga oid «Kitob ul-amal bil asturlabat»
(«Astrolyabiya bilan ishlash haqidagi kitob») risolasini ham yozib,
amaliy falakiyotning rivojiga salmoqli hissa qo‘shdi. Al-Xorazmiyning
bu astronomiyaga oid asarlari Quyosh, Oy va Sayyoralar harakatini
kuzatishda, daryo va k o i suvlari harakatini yoiga solishda, sel va
toshqinlaming oldini olishda, olis joylarga dengiz orqali va qumqlikda
safarga chiqqan vaqtda astronomik chamalashda, suvsiz yerlarga suv
chiqarish va suv inshootlarini bunyod etishda, qishloq xo‘jalik
ishlarining boshlanishi yoki tugallash vaqtini belgilashda, dehqonchilik
uchun kerak boigan mavsumiy kalendarlarni tuzishda, xalqning
kundalik amaliy maqsadlari va hayotiy ehtiyojlariga hojatbaror boidi.
240
Shuningdek, al-Xorazmiyning falakiyot ilmiga oid asarlari
maiumotlaridan ikki asrdan ko4proq vaqt davomida ko‘plab
rasadxonalarda foydalanib kelindi. Xususan, Sharqda va G‘arbiy
Yevropada (Nyuton, Gershel asarlari paydo boiganga qadar) asosiy
qoilanma boiib xizmat qilgan.
Tarixiy maiumotlarga qaraganda, al-Xorazmiy «Donishmandlik
uyi»da falakiyot, riyoziyot va boshqa soha olimlari orasida o‘zining
ulug6 salohiyati, qobiliyati bilan ajralib turgan. Al-Xorazmiy bu davrda
zining ilmiy faoliyati, tabiiy-ilmiy qarashlari bilan ilg‘or ma’rifiy-
pedagogik tafakkur va tabiiy-ilmiy fanlar rivojiga keng y o i ochdi.
Riyoziyotda mavhumlikni (abstraksiyani) kengaytirdi. Induksiya y o ‘li
bilan umumiy yechish usullarini hal qilib, deduksiya hamda umumiy
usullari yordamida turli xususiy masalalami yechdi. Uning kashfiyotlari
va asarlari dunyoviy, ya’ni aniq fanlarni mustaqil rivojlantirishga keng
imkonyaratdi.
Shuning uchun ham al-Xorazmiy tabiiy-ilmiy kashfiyotlari bilan
o6zidan keyingi butun ma’naviy taraqqiyotga, tabiiy-ilmiy tafakkurga,
haqiqatni aniqlash uslublariga juda katta ta’sir o‘tkazdi. Al-Xorazmiy
obyektiv
munosabatlaming,
tabiiy jarayonlaming
eng
muhim
xususiyatlarini o‘rganish zarurligini, atrof-muhitni tadqiq etishda
insonning ongi va ilm-fanning ahamiyatini yuqori baholadi.
Shulami *e’tiborga olsak, o‘z vaqtida al-Xorazmiy tabiiy-ilmiy
fanlaming, ayniqsa, riyoziyot, falakiyot, jo6g6rofiyaning rivojlanishiga,
bu fanlaming mustaqil taraqqiyotiga to6g6ri yo6nalish berishda o6zining
tutgan yo6li bilan ilm-fan taraqqiyotiga katta ta’sir ko6rsatdi. Shu
boisdan ham hozirgi zamon olimlari IX asming birinchi yarmini «A1-
Xorazmiy davri» deb atayotganlari bejiz emas.
0 6sha davrda savdo munosabatlarini yuritish, meros taqsimlash
muammolari, sun’iy sug6orish ishlari, dambalar, saroy va mudofaa
inshootlarini barpo qilish ishlari, falakiyot ilmiy masalalari, kalendar
tuzish, uzoqdagi narsalaming masofasi va o6lchamini aniqlash kabi bir
qator muammolar tabiiy fanlami, xususan, algebrani rivojlantirishni
taqozo qilardi. Bu amaliy talablar tenglamalarga bo6lish, ularni yechish
qoidalarini topishni hamda riyoziyotning boshqa masalalarini hal etishni
taqozo qilar ediki, bu mushkul vazifalar al-Xorazmiy zimmasiga tushdi.
Al-Xorazmiyning «Al-kitob-al-muxtasar fi-hisob al-jabr va -1-
Do'stlaringiz bilan baham: 
