Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Sotilgan mahsulot miqdori bo‘yicha bazisli va zan jirsimon indeks
Choraklar
I
II
III
IV
Miqdor darajalari
qi
42
q3
Я4
Bazisli indeks
q2/qi
Яз/Qi
qVqi
Zanjirsimon indeks
-
q2/qi
Q
3
/CI
2
qVq3
Bog‘liqIik
q4/q 1 = q2/q 1 x q3/q2xq4/q3 
yoki 
q4/q 1 :q3/q I=q4/q3xq
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati 
berilgan deb faraz qilaylik.
1.15-jadvaI
Sotilgan mahsulot hajmi boSicha bazisli va zan jirsimon indeks
Choraklar
I
и
III
IV
Miqdor darajalari
Sqifi
Sq2r2
ЕЧзГз
Z q ^
Bazisli indeks
-
la
 
= . ^ ‘ .
l4n\ 
„
F 
^ 3 Pi .
Я.
3/2 —
 
v
2<72p,
Ям 
3 — v
ZfsPl
Zanjirsimon
^ЯгР, .
^ 4 Рз.
indeks
^ i P i '
Ъдгрг ’
^зРз 
’
Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o 4zgarishida omillaming 
ta’sirini o ‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda 
agregat shakldagi umumiy indekslardan foydalaniladi.

---

1.16-jadval
Omillar ta’sirini hisoblash yoMlari_____________
K o ‘rsa tk ich la r
0 ‘tgan yil
H isobot yiii 
sh artli
Hisobot yili
M ahsulot sotishdan 
sof 
tushum
2 q 0r0
2 q ir0
Iq irj
Sotilgan mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi
2q0s0
ZqjSo
£qiSi
Sotishdan yalpi foyda
SqoTo - £q0s0
Zqjro-ZqjSo
Eqirj -Iq iS ,
Sotuv rentabelligi
£qoro ■ ^q 0s0 / 
Sqoro
Eqir0 -S q is 0 /
2 q ir0
Eq,r! -Z q ,s, / 
2 qir L
Sotishdan yalpi foydaga 
baho omilining ta’siri
X
X
Zqirj - Sqir0
Sotishdan yalpi foydaga 
miqdor omilining ta’siri
X
X
Zq^o - Sq0r0
Sotishdan yalpi foydaga 
tannarx omilining ta’siri
X
X
ZqiSi -XqiSo
Guruhlash usuli.
Guruhlash deganda o ‘rganilayotgan to‘plamni taalluqli belgilari 
b o ‘yicha sifat jihatdan bir xil bo4lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. 
Agar statistikada guruhlash hodisalarni umumlashtirish va tiplarga 
ajratish maqsadida foydalanilsa, tahlilda o ‘rtachalami mohiyatini 
tushintirishga, bu o ‘rtachadagi alohida birliklarni rolini ko‘rsatishga, 
o ‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o ‘zaro bog‘liqliklami aniqlashga 
yordam beradi.
Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar 
tipologik, strukturali va analitik turlarga bo'linadi.
Tipologik guruhlash - to‘plamni sifat jihatdan bir xil b o ig an
guruhlarga ajratishni;
Strukturali guruhlash - ko‘rsatkichni ichki tuzilishini, uning alohida 
qismlarini o ‘zaro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruhlarga ajratishni;
Analitik guruhlash - ko‘rsatkichlar orasidagi bogUanishlami 
o'rganish maqsadida amalga oshiriladigan guruhlashlami anglatadi.
Tuzilishining 
murakkabligi jihatdan 
oddiy 
guruhlashlar 
va 
kombinatsiyali guruhlashlar tarkiblanadi.
Bitta belgi bo‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash 
deb aytiladi. Agar bitta belgi bo‘yicha bitta guruhlashni, shu guruhga
36

---

kiruvchi boshqa bir belgi bo‘yicha yana boshqa guruhlashni amalga 
oshirilsa, bunday guruhlash kombinatsiyali guruhlash deb aytiladi.
Guruhlarni tuzishda to'plamni guruhlarga bo4ish, guruhlar sonini 
belgilash va guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish 
zarur.
Guruhlashlar 
algoritmini 
quyidagi 
ketma-ketlikda 
belgilash 
mumkin:
• tahlilning maqsadini aniqlash;
• axborotlarni yig‘ish;
• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo‘yicha to'plamni 
ranjirlash;
• to‘plamni taqsimlash intervali (oralig‘i)ni tanlash va uni 
guruhlarga ajratish;
• 
guruhlash 
va 
omilli 
belgilar 
bo‘yicha 
o ‘rtacha 
guruh 
ko‘rsatkichlarini aniqlash;
• olingan o ‘rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o'zaro bog‘liqlami va 
natijaviy ko'rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta ’sir yo‘nalishini 
aniqlash.
Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko'pincha qiyosiy tahlilda 
foydalanish mumkin.
1.17-jadval