Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan
bog4iq omillar ta’sirini tahlil qilish metodikasi__________
t/r
Ko‘rsatkichlar
0 ‘tgan
Hisobot
yili
Farqi, +,-
0 ‘sishi, %
1
Mahsulot(ish, 
xizmat)lar 
hajmi, mln so‘m
Q0
Q1
AQ
Ql/Q0*100-
100
2
Asosiy 
vositalaming 
o'rtacha 
yillik 
qiymati, 
mln 
so‘m
AO
/
A1
A A
Al/Q0*100-
100
3
Asosiy vositalar 
qaytimi 
(fond 
qaytimi), so"m
F0
FI
A F
(Q l/A l)/
(Q0/A0)*100-
100
4
Omillar ta’siri
X
X
X
X
4.1 Asosiy
vositalaming
A A x F0=
A At
X
40

---

o ‘rtacha 
yillik 
qiymatining 
o'zgarishini 
ta’siri, mln so‘m
4.2 Asosiy vositalar 
qaytimi 
o 4zgarishining 
ta’siri, mln so‘m
A F x A l =
A Ft
X
Mutlaq farq usulida uch omillik ta’sir birliklari quyidagi 
bog‘lanishlar orqali hisob-kitob qilinadi:
Omillar ta ’sirini uchta omilli birlikka nisbatan qoilashda quyidagi 
bogianishlar amalga oshiriladi.
1.21-jadval
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birliklar soni uchta
bo4lganda mutlaq farq usulining qo‘llash metodikasi_______
t/r
Ko‘rsatkichlar
0 ‘tgan
yil
Hisobot
_
yiH
Farqi,
+»-
0 ‘sishi, %
1
2
3
4
5(4-3)
6(4/3*100-
100)
1
Natija
(Q= X* Y*Z)
QO
Q i
AQ
Ql/Q0*100-
100
2
Birinchi 
ta’sir 
birligi(X)
x o
XI
AX
Xl/X0*100-
100
3
Ikkinchi 
ta’sir 
birligi(Y)
YO
Y1
AY
Yl/Y*100-100
4
Uchinchi 
ta’sir 
birligi(Zr)
z o
Z l
AZ
Zl/Z0*100-
100
5
Omillar
ta’sirining
hisob-kitobi
X
X
X
51. Natijaviy 
ko‘rsatkichga 
birinchi 
omil 
ta’siri 
hisob- 
kitobi
AX*Yr*Zr
AQx
X
41

---

52. Natijaviy 
ko'rsatkichga 
birinchi 
omil 
ta’siri 
hisob- 
kitobi
AY* Xx* Zr
AQy
X
53. Natijaviy 
ko'rsatkichga 
birinchi 
omil 
ta’siri 
hisob- 
kitobi
AZ* Yx*Xx
AQz
X
Nisbiy farq usuli.
Tahlilda ushbu usulni qo6llash orqali mutlaq ko^rsatkichlardan
tashqari nisbiy ko‘rsatkichlar orqali ham sabab-oqibat bog'lanishlarini, 
omillaming 
natijaviy 
ko'rsatkichga 
ta’sirini 
hisob-kitob 
qilish 
imkoniyatini beradi. Ushbu usul ham mutlaq ifodalarga tayangan holda 
omillar ta ’sirini foizli birliklarda, natijani o czgartirishini uzviy ketma- 
ketlikda hisob-kitob qilishni talab etadi.
1.22-jadval
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni nisbiy farq
usulida hisob-kitob qilish metodikasi
Ko‘rsatkichlar
Omillarning
nisbiy
ortishi,%
Oldingi
hisobdan
farqi,%
Omillar ta’siri
Birinchi 
ta’sir
omilining
o ‘sishi(A)
A%
(Al/A0*100)
A% -1 OCNQa
<
Qa*Qr
Ikkinchi 
ta’sir 
omilining 
o ‘sishi (B)
B%
(Bl/B0*100)
B%-A%=Qb
Qb*Qr
Uchinchi 
ta ’sir 
omilining 
o'sishi (C)
C%
(Cl/C0*100)
C%-B%=Qc
Qc*Qr
T o‘rtinchi ta ’sir 
omilining 
o ‘sishi (D)
D%
(Dl/D0*100)
D%-C%=Qd
Qd*Qr
Natijaviy
ko‘rsatkichning
o ‘zgarishi
Qx-Qr= (Qa*Qr)+ (Qb*Qr)+(Qc*Qr)+ (Qd*Qr)
42

---

Iqtisodiy matematik usullar va ularning mohiyati.
Faoliyatning samaradorligi va natijaviyligini, uzviy aloqadorlik va 
bog4anishlardagi 
omilli 
tahlilini 
amalga 
oshirishda 
matematik 
usullardan foydalanish, analitik ishlar sifatligini, tahlilning chuqurligini 
va masalaning qanchalik chuqurligini ham ta ’minlab beruvchi muhim 
omildir. Iqtisodiy matematik usullar masalani yechishning kompyuter 
algoritmini shakllantirishda ham qo‘l keladi.
Iqtisodiy matematik usullar vaqt mezoni bo‘yicha, tezlik, aniqlik 
masalasida, dasturlash va natijalarni mayda birliklariga qadar aniqlanishi 
sababli samaradorligi yuqori turadi.
Iqtisodiy matematik usullar iqtisodiy tahiil imkoniyatlarini oshirib, 
yanada ko‘proq turdagi va murakkab tavsifdagi masalalami qisqa 
muddatda to ‘g ‘ri hal qilish imkonini beradi.
Moliyaviy tahlilda matematik usullami qoMlash korxona faoliyatida 
qator o‘ziga xos shartlarni e ’tiborga olishni talab qiladi. Ularning 
asosiylari quyidagilardir: korxona iqtisodiyotini toMaligicha axborot 
texnologiyalariga asoslangan bo4lishi, iqtisodiy-matematik modellar 
tuzish, axborot manbalarini takomillashtirish, xodimlar malakasi va shu 
kabilar.
Matematik usullarning integral, logarifm, korrelyatsion, regretsion, 
matematik dasturlash, nazariy o ‘yin turlarini tarkiblash mumkin.
Integral usul. 
Multiplikativ, karrali va karrali-additiv ko‘rinishli 
aralash modellari tarkiblanadi.
Integral usul zanjirli usul, mutloq va nisbiy farq usullariga nisbatan 
omillar ta’sirini hisoblashda aniqroq natijalar olishga imkon beradi.
Turli modellar uchun omillar ta ’sirini hisoblash algoritmlari 
quyidagicha bo‘ladi:
1.23-jadval