Toshkent kimyo-texnologiya insituti shahrisabz filiali oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi va sanoat uzumchiligi fakulteti

Quyosh nurlarining ekologik va gigiyenik ahamiyati
Yer yuziga quyosh nurlarining tushish miqdori va sifati havo muhitining holatini belgilaydi.
Quyosh nurlari Yerdagi energiya, issiqlik va yorug'likning yagona manbai hisoblanadi. Bu mahalliy iqlimni belgilovchi asosiy omildir. Quyosh nurlari deganda quyosh chiqaradigan ajralmas nurlanish oqimi tushuniladi va bu elektromagnit nurlanishdir deyiladi.
Quyosh spektrining optik qismi 3 diapazonga bo'linadi: to'lqin uzunligi 2,8 mingdan 768 nm gacha bo'lgan infraqizil nurlari, ko'rinadigan nurlar 760 dan 400 nm gacha, ultrabinafsha nurlar esa 400 dan 280 nm gacha bo'ladi. Quyosh radiatsiyasi er sathining dengiz sathidan balandligi bilan ortadi. Shunday qilib, 1000 m balandlikda u taxminan 292,7 • 104 Vt / m², 3 ming m balandlikda esa - 346,6-104 Vt / m² ni tashkil qiladi.
Infraqizil nurlanish Quyosh nurlanishining katta qismini tashkil qiladi va uning biologik faolligiga ko'ra uzun to'lqinli (1,5-2,5 ming nm) va qisqa to'lqinli (760-1,5 ming nm) ga bo'linadi. Uzun to'lqinli nurlar epidermisning sirt qatlami tomonidan so'riladi, qisqa to'lqinli nurlar (to'lqin uzunligi 1000 nm dan kam) terining chuqur qatlamlariga etib boradi. Ular miya pardalaridan o'tib, miya retseptorlari ustida ishlashga qodir. Infraqizil nurlanish ta'sirida linzalarning xiralashishi mumkin - katarakta, immun tizimi faolligining o'zgarishi va boshqalar.

A B C
4.4-rasm. Ultrbinafsha (A), infraqizil (C) va ko’rinadigan (B) nurlar


Ultrabinafsha nurlanish to'lqin uzunligi 315 dan 290 nm gacha bo'lgan nurlar bo’lib, eng kuchli biologik ta'sirga ega nurlardir. Uning xususiyati oqsil tarkibiga ta'sir ko’rsatishi bilan bog'liq. Teridagi proteolitik jarayonlar qonda gistamin va gistaminga o'xshash moddalar paydo bo'lishiga olib keladi. Asab tizimiga ta'sir ko'rsatadigan ushbu mahsulotlar refleksli ravishda butun tanaga ta'sir qiladi.
Ultrabinafsha nurlar (UB nurlari) fiziologik hususiyatlarning o'ziga xos bo'lmagan stimulyatoridir. Ularning ta'siri ostida buyrak usti bezlari, qalqonsimon bez va boshqa bezlar faolligi oshadi. UB nurlari oqsil, yog', uglevod va minerallar almashinuvini rag'batlantiradi, qon aylanishi va immunologik jarayonlarga ta'sir qilib, organizmning mudofaa qobiliyatini oshiradi. UB nurlari bakteritsid ta'siriga ega.
UB nurlanishning yuqori dozasi terining eritemik kuydirish xususiyatiga ega bo’lib, bu bezovtalik, bosh og'rig'i va isitma bilan kechishi mumkin. Og'ir holatlarda kuyish, ekssudatli kechib shishish belgilari bo'lgan dermatit rivojlanishi mumkin. Shu bilan birga ko'rish organlariga ta'sir qilib fotooftalmiyaga olib keladi. 320-280 nm to'lqin uzunlikdagi ultrabinafsha nurlanish D vitamini etishmasligining oldini oladi. D-vitamin etishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi paydo bo'lishi mumkin. Katta yoshli D-avitaminozli bemorlarda bo'g'im apparati zaiflashuvi kuzatiladi, suyak zichligining pasayishi, singan suyak esa sekin bitishi mumkin.
UB nurlanishining haddan tashqari uzoq vaqt davom etganda zararli o'smalarga, xususan teri saratoniga olib kelishi mumkinligi haqida dalillar mavjud.
UB nurlanishining bakteritsid ta'siridan havo muhitini zararsizlantirishda, sut, xamirturush va ichimliklarni dezinfeksiya qilish uchun foydalaniladi.
Yorug'lik inson organizmiga psixofiziologik ta'sir ko'rsatadi. Yorug’lik spektrning to'q sariq-qizil qismi hayajonga sabab bo'ladi va iliqlik hissini kuchaytiradi, sovuq ranglar (ko'k-binafsha qismi) esa markaziy asab tizimi ishini susaytiradi. Sariq-yashil ranglar tinchlantiruvchi ta'sirga ega.
Yorug'lik atrofdagi olamni idrok etish jarayonida, kunlik ritmni shakllantirishda etakchi ahamiyatga ega, bu esa dam olish va mushaklarning faolligi, qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining muntazam almashinuvi hisoblanadi.