xizmat qilishi mumkin. Bunga quyidagilar kiradi: 1. Salomas yoki gidroyog — Adeps
hydrogenisatum 2. O‘simlik yog‘i — Axungiha vegetabilis (88-90) gidroyog va 10-12% o‘simlik
moyidan iborat kotishma 3. Kombiy yog‘i — Adeps compositus (55% salomas, 30% o‘simlik moyi
va 15% mol yog‘i, chuchka yog‘i kitning gidratlangan yog‘idan iborat kotishma).
O‘simlik moylari. Kungaboqar moyi — (Oleum Helianthi), shaftoli moyi (Oleum
persicorum) va boshqa moylar mol yog‘i va mumga qo‘shimcha sifatida ishlatiladi. Buning
natijasida xossasi buyicha chuchka yog‘iga yakin bo‘lgan kotishma hosil bo‘ladi. Ishlatiladigan
moylar kislota soni 2,25-2,5 dan oshmasligi kerak. yog‘larning umumiy kamchilik tomoni ularning
xavoda tez taxirlanib kolishidir, ayniqsa suvli sharoitda. yog‘larning farmakologik indifferentligi
131
ularning yangiligiga bog‘liq. Eskirgan yog‘lar teri va shillik qavatni kitiklaydi. SHuning uchun
surtma asoslari bo‘lgan yog‘larni saqlashda extiyotkorlik talab qilinadi. Ulardan tayyorlangan
surtmalarning muddati belgilangan bo‘ladi. Surtma tarkibiga kiruvchi moddalar yog‘ kislotalari va
yog‘larning aynigan mahsuloti (perekislar, ozonidlar) bilan ta‘sirlashsa (ishqoriy komponentlar,
og‘ir metall tuzlari va oksidlari), u holda yog‘lar asos sifatida yaroksizdir. yog‘larni oksidlanishdan
saqlash uchun qator tabiiy va sintetik antioksidantlar qo‘llaniladi. o‘zida antioksidant saqlaydigan
o‘simlik moylari ham bor. (Masalan: tokoferollar). Sintetik antioksidantlardan butiloksianizol
(BOA) va butiloksitoluol (BOT) yuqori aktiv va fiziologik zararsizdir. Ikkala modda ham xayvon
yog‘larini turg‘unlashtirishda 0,02% konsentratsiyasigacha ishlatilishi mumkin. Xayvon va o‘simlik
yog‘larida qancha ko‘p tokoferol saqlansa, ular shuncha oksidlanishga chidamli bo‘ladi. yog‘larda
ketadigan oksidlanish protsesslari perekis soni bilan aniqlanadi. Perekis soni bu pereoksidlarni
parchalash uchun ketgan yodning protsent miqdoridir. YAngi chuchka va mol yog‘ining perekis
soni 0,03% dan oshmaydi. Perekis soni 0,1 bo‘lishi chegara hisoblanadi. Undan oshsa chuchka va
mol yog‘i buzilgan hisoblanadi.
Mumlar (Cera) — bu yog‘ kislotalarining va yuqori spirtlarning murakkab efirlaridir.
Lanolin, spermatset va asalari mumi surtma asoslari tarkibida ishlatilishi mumkin.
Lanolin (Lanolinum). Spirtlar, erkin yog‘ kislotalari va efirlarning murakkab tabiiy
aralashmalaridir. Lanolin sovunlanishi natijasida taxminan teng miqdorda kislota va spirtlar hosil
bo‘ladi. Sovunlanmaydigan qismi 50% ga yakin miqdorni tashqil qiladi. Lanolin tarkibida
saqlanadigan moddalarning umumiy soni 70 dan oshadi. Tozalangan lanolin — o‘ziga xos hidli,
erish haroarti 36-42S suvda erimaydi va shu sababli surtmaga uxshash konsistensiyasini yukotmay
150% gacha suvni yutib u bilan aralashadi. Ayni shu xossasiga asoslanib surtmalar tayyorlashda
suvsiz lanolin (Lanolinum anhydricum) ishlatib surtma tarkibiga suvli suyuqliklar kiritilishi
mumkin. Xakikiy suvsiz lanolin tarkibida suvning miqdori 1% dan oshmasligi kerak,kislota soni 1
dan yuqori bo‘lmasligi kerak. Lanolin spirtda kiyin eriydi. Lekin 40 qismgacha 70% spirtni qabul
kilishi mumkin. Xloroform va efirda oson eriydi. Lanolin tarkibi buyicha odam terisini koplab
turuvchi yog‘ga uxshash moddalarga yakin bo‘lganligi uchun teriga yakin surtiladi. Teri va shillik
pardani kitiklamaydi. Kimyoviy ta‘sirlarga juda chidamli. Uta yopishkokligi uchun u har doim
boshqa asoslar bilan birga ishlatiladi. Agar shifokor tomonidan lanolin yozilgan bo‘lsa suvli lanolin
ishlatiladi. U 7 qism suvsiz lanolinga 3 qism suv qo‘shib tayyorlanadi. Suvni oz-ozdan qo‘shiladi.
Suvli lanolinda suvning miqdori 30% ni tashqil etadi. Suv hammomida suvli lanolinni eritilsa
emulsiya parchalanadi.
Spermatset (Cetaceum) ushlab kurganda yog‘li, qattiq, ok, plastinkasimon tuzilgan, hidsiz
massa. Suyuqlanish harorati 45-54
0
S. Tarkibi buyicha setil spirti (S
16
N
33
ON) va palmitin
kislotaning murakkab efiridir. Surtma asosiga qo‘shilgan spermatset unga yuqori zichlik,
sirpanuvchanlik va suvli suyuqliklarni o‘ziga singdirib dagal emulsiya hosil qiladi. SHuning uchun
koldkremlar tarkibiga ko‘p yoziladi. Kogozga surtilganda yog‘li dog qoldirmaydi, kislota soni 2 dan
oshmaydi. Spermatset suvda ham, sovuq spirtda ham erimaydi. 95% li kaynok spirtda, efirda va
xloroformda eriydi.
Mum (Cera). Asalari mumi — tuk sarik (Cera flava). 65
0
S haroratda suyuqlanadi. Ok mum
sarik mumni kuyosh yorugligida okartirib olinadi. Sarik mumning kislota soni 17-20,5 dan
oshmaydi. Ok mumniki 18,7-22,4 dan oshmaydi. Suv va spirtda erimaydi. Kaynok spirtda, efir,
xloroform, efir moylarida qisman eriydi. Surtmaga qattiqlik berish, suvli suyuqliklarning
shimilishini yaxshilash va yopishkoklik berish uchun ishlatiladi. Kimyoviy ta‘sirga chidamli.
Do'stlaringiz bilan baham: 
