|
II BOB. CHO’QON VALIXONOV ASARLARIDA QO’QON XONLIGI TARIXI MASALALARI
2.1. Cho’qon Valixonov asarlarida Qo’qon xonligidagi siyosiy jarayonlarning yoritilishi
Uchinchi jildda, asosan, Ch.Valixonovning Qashqarga mashaqqatli va tahlikali sayohatga tayyorgarlik ko‘rish chog‘ida to‘plagan materiallari, uning safar chog‘ida tuzgan kundalik cho‘qqilari va tavsiflari hamda sayohat natijalari hisobot, o‘rganish, tavsif tarzida o‘rin olgan: ekstraktlar, jadvallar, sxemalar, marshrutlar. Hammasi bo'lib 22 ta material mavjud. Ushbu jild tadqiqot va Ch.Ch.Valixonovning Jungriya, Oʻrta Osiyoga oid asarlari, 1857-1860 yillarda yozgan yoki toʻplagan Oʻrta va Oʻrta Osiyoning XVIII-XIX asr boshlaridagi xalqaro munosabatlar tarixiga oid arxiv hujjatlari toʻplamlari. Uchinchi jildga “variantlar va kelishmovchiliklar” kiritilmagan, shuningdek, Ch.Ch.Valixanovning Qashg‘arga sayohatini tashkil etish bo‘yicha Rossiyaning turli idora va muassasalaridan kelgan yozishmalar (“Maxsus shaxsning G‘uljaga ketishi haqida”, “ Leytenant Sulton Cho‘kal Valixonovning Qashg‘arga jo‘nab ketishi to‘g‘risida ”), bu faqat tor doiradagi mutaxassislarni qiziqtiradi32.
1831-yil, 24-aprelda u Oqmo‘la traktidagi chegara otryadiga... ulamolar mulkidan Qo‘qon elchisi Xoja Mir Qurbon Sudyur Qayumov yuborildi , u avvalroq 1828-yilda Sankt-Peterburgda bo‘lgan. bir xil darajadagi, uning xotini bilan, o'n ikki chnovvikamn, suveren imperator bilan shaxsiy uchrashuv uchun etti xizmatkor, suverenga sovg'a sifatida bir fil va ikki Xitoy bilan Xitoyliklarning shubhalarini qo'zg'atmaslik uchun Sibir -hukumati vitse-kansler graf Nesselrodega estafeta orqali xat yozdi va ular karantin va tozalash niqobi ostida shifokorni kechiktirish uchun yubordilar, bu orada elchixona yetib borishga muvaffaq bo'ldi. 29 may kuni Petropavlovsk shahriga hibsga olish to'g'risida qaror qabul qilishdan oldin. 1831 yil 3 iyunda vitse-kansler janob Nesselrodedan general-gubernator Velyaminov nomiga yangi xat kelib tushdi, bu haqda ushbu elchixona tomonidan olib borilayotgan favqulodda xarajatlar va hatto ularning ma'lum darajada foydasizligini hisobga olib va eng ko'p dushmanlik munosabatlari Kokava Xitoy bilan do'stona munosabatlarga ega bo'lgan va eng foydali savdo-sotiq bilan shug'ullangan paytda, sharoitga ko'ra, elchixonani Sankt-Peterburgga kelishdan bosh tortganini tan oldi. Shuning uchun, bu erda avj olgan vabo bahonasida, uni Tobolskda qabul qilish uchun xat olib, Peterburgga fil ham ofitserlar bilan birga yuboring va ikkita xitoyni Irkutskga shaxsiy maslahatchi Gavanskiyga kuzatib borish uchun yuboring. Urgaga, agar xitoylar bo'lsa Janob Lavayskiy O'rta imperiya chegarachilariga Qo'qon elchixonasi hurmat ko'rsatishi haqida xabar beradi.33
Elchi bizning ruhoniy shakllarimizni bilgan holda ham juda mahorat bilan javob berdi. Vakil javob berdiki, u o'z taklifini eng yuqori to'lqinlarni takrorlash bilan mamnuniyat bilan qabul qilgan va to'liq ishonchda bo'lsa-da, u boshqa birovga "ochishga" jur'at etadi, chunki unga sovg'alar va katta ahamiyatga ega bo'lgan maxfiy topshiriqlarni shaxsan etkazish buyurilgan. Keyin u o'zi qilgan ko'rib chiqish to'g'risida suveren imperatorning e'tiboriga havola qilishni so'radi va u ham xuddi shu pochta orqali Buyuk vazir graf Karl Vasilyevichga xat yozganligini aytdi .
Keyin Rossiya davlatining ayrim viloyatlarida vabo degan kasallik borligini tushuntirasiz. Uning donoligidan xonning xo'jayiniga ega bo'lish - bu juda muhim masala - siz o'limdan qo'rqib, xonimizning hikmatining ko'rsatmalarini bajarmasdan qaytib kelsangiz, hech narsaga o'xshamas edi. O'lim har birimizning merosimizdir.
Va barcha tushuntirishlarni rad etib, (xabarchi) vabo tugashini kutishga tayyorligini e'lon qildi.
II Shtab boshlig'i general-mayor Pronevskiyning G'arbiy Sibir general-gubernatori piyoda qo'shin generali Velyaminov V.ga maxfiy hisoboti34
28-iyun, Petropavlovskga kelib, elchiga tashrif buyurib, elchixonaning maqsadi haqida quyidagilarni bilib oldim:
Qashgʻar aholisi Xitoyning ogʻir boʻyinturugʻini boʻyniga olishga urina boshlaganidan olti yil oʻtdi (1826-yildan)
ogʻir bojxona soliqlari, eʼtiqodni erkin amalga oshirishni cheklash; xotinlar va qizlarning zoʻravonligi; opi ozodlikka chiqishga qaror qildi va Qo'qon xonini mustahkamlashga rozilik oldi.
2.Xitoyliklar tashqi savdoni cheklovchi tizimni o'rnatdilar, buning natijasida bu mamlakatning chinni mahsulotlari savdo topa olmadi va faqat Xitoy bojxonalaridan yashirincha o'tdi.
3.Qashqar egalari muqaddas va hurmatli sehrgar Xojalar oilasidan bo'lib, ular Muhammad bilan yaqin munosabatda bo'lishadi. Ular Xitoy tomonidan bosib olingach, Pekinga olib ketilgan va u yerda hozirgacha hurmat-ehtirom bilan saqlanib qolgan, ammo oxirgi egasining nevaralari tasodifan qutqarilib, Qo'qon himoyasiga tushib qolgan.
Jahongirxo‘ja va Muhammad Yusufxo‘ja kamolga yetib, ota-bobolaridan qolgan merosni qaytarish haqida o‘ylay boshlaydilar. Garchi Xitoy hukumati Qo‘qon xoniga ularni boqish va ularni ozor berish imkoniyatidan mahrum qilish uchun minglab pul to‘lagan bo‘lsa-da, ularning so‘zlariga ko‘ra, Qashqar xalqining nolasi va xojalar iltimosiga quloq solib, Jahongirga: eng to‘ng‘ichi, besh yuz kishigacha bo‘lib, Qashg‘arga jo‘nab ketsin. 1827-yilda u Qashqarda paydo boʻlganida qoʻzgʻolon koʻtarilib, xalq oʻz arizachilarini xursandchilik bilan kutib oldi. Gun-Ya qo'mondonligi ostida o'n yetti ming kishidan iborat Xitoy armiyasi Gulbagda to'xtatildi va hech qanday shart bilan taslim bo'lmadi, biroq bir necha hujumlardan so'ng havoga uchirildi. Qolganlari qisman kaltaklangan, qisman asirga olingan, mingga yaqin odam Qo’qonga olib ketilgan xitoylar Qashgʻariyani yana qurib qoʻydilar. Jahongirxo’ja (qo'zg'olon qatnashchilari) somon sifatida olindi, qo'zg'olon qatnashchilari qatl qilindi, uylari buzib tashlandi, oilalari amaldorlarga qul qilib berildi. Umumiy qaroqchilik xitoylarning g'alabasi edi. 1829 ( yil) Xitoy elchilarini yuborib, qo‘qonliklarga tinchlik va kata pul taklif qilganda, xon bu taklifni rad etib, Qashg‘arga ozodlik keltirmoqchi bo‘ladi. Shuning uchun so‘nggi sulton Mahmudxon o‘zining mardligi bilan mashhur bo‘lgan ikki ming galcha berdi.35
Qo'qon qo'shini oltmish besh minggacha, shu jumladan o'n ming piyoda va o'n qo'ng'iz o'rinbosari (tuya artilleriyasi) edi. Qoʻqon xoni va Muhammad-Yusufxoʻja 1830-yilda qirgʻiz zodagonlari yordamida Qashgʻarga bostirib kirishdi. Ularning qo’shini sezilarli bo'lsa-da, xitoylar mag'lubiyatga uchradilar: besh yuz kishi asirga olindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
