Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti bitiruv malakaviy ishi

Cho’qon Valixonovning Markaziy Osiyoga safarlari

Ushbu tadqiqot ishi atoqli qozoq olimi, pedagogi va demokrati Cho’qon Chingisovich Valixonov tavalludining 150 yilligiga bag’ishlab tayyorlangan asar asosida yaratilgan³⁰. U ko’chmanchi xalqdan bo’lib, ilmiy-ijtimoiy taraqqiyot cho’qqilariga ko’tarilib, XIX asrda Rossiya sharqshunoslari orasida sharafli o’rin egalladi. Uning Tyan-Shan, Jungriya, Sharqiy Turkistonga qilgan sayohatlari, ilmiy ishlari va tadqiqotlari nafaqat rus, balki jahon sharqshunosligiga ham muhim hissa boʻldi. U birinchi bo’lib jahon jamoatchiligini Qashg’aristondagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat bilan tanishtirdi, bu mamlakat haqida hayratlanarli darajada chuqur va o’ziga xos insho berdi, Qirg’iziston tarixi, etnografiyasi, siyosiy ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar berdi, o’z tarixiga oid muhim asarlar qoldirdi.
O’z davrining ilg’or odamlari – F. M. Dostoyevskiy, S. F. Durov, V. Krestovskiylar bilan yaqindan muloqot qilib, taraqqiyotning sodiq tarafdoriga, ma’rifatparvarlik va demokratik islohotlar tarafdoriga aylandi. U nashr etilgan asarlarida, Qozogʻistondagi islohotlarga oid eslatmalarida mintaqa boshqaruvidagi “byurokratik tartibsizlikni” qoralaydi, islomni oʻrnatishga, musulmon ruhoniylarining zoʻravonligiga qarshi chiqadi, qozoq xalqini ilgʻor ruslarga qabul qilishga intiladi. va Yevropa madaniyati, Sharq xalqlarining qoloqligini bartaraf etish yo’llarini izlaydi. Cho’qon Valixonovning ijtimoiy-siyosiy faoliyati qozoq xalqining o’z-o’zini anglashining uyg’onishiga, uning mazlum rus xalqi bilan yaqinlashishiga, pirovardida, mustamlakachilik, feodal va kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga, davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi.
Cho’qon Valixonovning ilmiy merosi ulkan va serqirradir. U 100 yildan ortiq vaqt davomida ishlab chiqilmoqda. Valixonov qoʻlyozma merosini oʻrganish va uning asarlarini nashr etishda qozoq olimlari, eng avvalo, Qozogʻiston Fanlar akademiyasi akademigi katta hissa qoʻshdi. SSR A. X. Margʻulap, uning rahbarligida Ch.Ch.Valixonovning besh jildlik toʻplami nashr etilgan.
Ch.Ch.Valixonovning “Asarlari to’plami”ning bibliografik nodirlikka aylanganini hisobga olib, Qozog’iston SSR Fanlar akademiyasi qozoq olimining besh jildlik to’plamini nashrga tayyorladi. Ushbu nashr xronologik tamoyilga asoslanadi.
Birinchi jildiga Ch.Ch.Valixonovning 1853-1855 yillarda ilmiy faoliyatining dastlabki davrida yozgan kundaliklari va maqolalari;
Ikkinchi jild 1856-1857-yillardagi asarlardan iborat.
Uchinchi jild Cho’qon Valixonovning 1858-1861-yillardagi ilmiy-ma’rifiy faoliyatining eng samarali qismini qamrab oladi.
To’rtinchi jild 1862 yildan to ishining oxirigacha bo’lgan maqola va eslatmalardan, sanasi ko’rsatilmagan nashrlar va olim arxividan tashkil topgan;
Beshinchi jild epistolyar to’plam va biografiya materiallarini o’z ichiga oladi. Olimning badiiy merosi — chizgan rasmlari, eskizlari va boshqalar xronologiyaga muvofiq tegishli jildlarga illyustratsiya sifatida kiritiladi.
Cho’qon Chingizovich Valixonovning besh jildlik to’plamini nashr etish qozoq olimi va pedagogining 1961-1972 yillarda amalga oshirilgan asarlarini nashr etish asosida amalga oshirilgan. Mazkur nashrga Ch.Ch.Valixonovning ilgari noma’lum bo’lgan maqola va maktublari kiritilib, ularga aniqlik kiritildi, maqolalar matniga zamonaviy tarix fanining yutuqlarini hisobga olgan holda ayrim tuzatish va aniqliklar kiritildi.
Ch.Ch.Valixonov besh jildga uning 1857-1860-yillarga oid maqolalari, kundaliklari, yurak chizmalari, jadvallari, rasmlari kiritilgan. Bu olim hayotidagi eng muhim davr edi. 1858-1859 yillarda. Cho’qon Valixonov Sharqiy Turkistonga o’zining mashhur sayohatini amalga oshirdi va bu unga jasur sayyoh va iste’dodli sharqshunos sifatida shuhrat qozondi. Bu haqiqiy ilmiy jasorat edi. Mazlum bo’lmagan Xan xalqlarining milliy-ozodlik qo’zg’olonlaridan larzaga kelgan , Tyan-Shan va Kunlun tog’larining bosib bo’lmas cho’qqilari tomonidan piyoda dunyosidan himoyalangan va Manchu-Xitoy hukumati tomonidan tashqi dunyo bilan har qanday aloqadan ehtiyotkorlik bilan himoyalangan bu mamlakat haqiqatda jahon ilm-faniga ma’lum edi. Rus sinologi akademigi V.P.Vasilev³¹ Manjuriya hukumati “katta va xilma-xil davlatlarga: Moʻgʻuliston, Jungriya, Turkiston, Tibet va Xitoyga oʻz oʻljasi sifatida qaradi va bu mamlakatlarni dunyoning qolgan qismi bilan har qanday aloqadan himoya qilish uchun ochkoʻzlik bilan kuzatib turdi”, deb yozgan edi. Evropalik olimlarning noma’lum Qashgarigoga kirishga urinishlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi, ba’zan esa fojiali . Shunday qilib, 1857 yilda mashhur nemis sayyohi va tadqiqotchisi Adolf Shlagintveyt Qashqarda vafot etdi. Uning o’limi holatlari to’g’risida birinchi ishonchli xabarlar keltirildi.
Qozog’iston olimi birinchi bo’lib rus va jahon ilm-fanini Sharqiy Turkistonning hozirgi siyosiy ahvoli bilan tanishtirish, epanyai tarixi, iqtisodiyoti, geografiyasi va shu hududga aloqador boshqa tarmoqlari haqida qimmatli ma’lumotlar berish sharafiga muyassar bo’ldi.
Uchinchi jildda, asosan, Ch.Ch. Valixopovning Qashqarga mashaqqatli va tahlikali sayohatga tayyorgarlik ko’rish chog’ida to’plagan matorpallari, uning safar chog’ida tuzgan kundalik cho’qqilari va tavsiflari hamda sayohat natijalari hisobot, o’rganish, tavsif tarzida o’rin olgan: ekstraktlar, jadvallar, sxemalar, marshrutlar. Hammasi bo’lib 22 ta material mavjud. Ushbu jild tadqiqot va Ch.Ch. Valixonovning Jungriya, Oʻrta Osiyoga oid asarlari, 1857-1860 yillarda yozgan yoki toʻplagan Oʻrta va Oʻrta Osiyoning XVIII-XIX asr boshlaridagi xalqaro munosabatlar tarixiga oid arxiv hujjatlari toʻplamlari. Uchinchi jildga “variantlar va kelishmovchiliklar” kiritilmagan, shuningdek, Ch.Ch. Valixopovning Qashg’arga sayohatini tashkil etish bo’yicha Rossiyaning turli idora va muassasalaridan kelgan yozishmalar (“Maxsus shaxsning G’uljaga ketishi haqida”, “ Leytenant Sulton Cho’kal Valixopovning Qashg’arga jo’nab ketishi to’g’risida”), bu faqat tor doiradagi mutaxassislarni qiziqtiradi.