Tog'ayli baliqlar

Protopterlarning uyquga ketishga tayyorgarlik ko’rishi

Yuqorida aytilganidek, protopterlarga baliqlar olamidagi boshqa hech bir baliqlarda uchramaydigan holat – mavsumiy uyquga ketish xosdir. Afrikadagi, ayniqsa uning markaziy qismidagi oqmaydigan ko’llarning aksariyati mavsumiy bo’lib, yilning ma’lum vaqtida quriydi. Ana shunday ko’llarda yashovchi protopterlar havza qurishi bilan uyquga ketadi. Lekin boshqa tomondan suvi qurimaydigan suv havzalarida yashovchi protopterlarda bunday mavsumiy uyqu kuzatilmaydi. Odatda voyaga yetkan protopterlar suv havzasidagi suv 10 sm atrofida qolganda, yoshlari esa 3-5 sm qolganda uyquga ketishga tayyorlanadi. Protopterlarning uyqu davomiyligi muhitning sharoitiga bog’liq ravishda o’rtacha 6-9 oy davom etadi, qurg’oqchilik vaqtlarida esa bu muddat yanada uzoqroq cho’zilishi mumkin. Hozirgacha qayd etilgan rekord ko’rsatkich 4 yilga teng.

Protopterlar suv havzasida suv kamayishni boshlashi bilan o’zlariga uxlash uchun maxsus chuqurcha qazishni boshlashadi. Bunda protopter havza tubidagi balchiqni og’zi bilan kavlaydi. Kavlar ekan, og’zi bilan uzib olgan tuproqni jabra ravoqlari orqali chiqarib yuboradi va dumi bilan uni chetroqqa “supurib” tashlaydi. Protopter uyasining og’zi yumaloq, chetlari silliq bo’lib, uning diametri baliqning o’lchamiga mos ravishda 5 sm to 25 sm gacha borishi mumkin. Uyaning kirish qismi tor, lekin ichki qismi baliq tanasi sig’adigan darajada keng bo’ladi. Uya ichidagi baliqning og’zi uyaning teshiga qaragan bo’lib, tanasini bukib, dumini og’zi barobar yetkazib oladi. To suv havzasidagi suv batamom qurib qolguncha vaqti-vaqti bilan boshini uya teshigidan chiqarib atmosfera havosidan nafas olib turadi. Havzada suv batamom qurigach baliq uya ichida bukilgan holatda qattiq uyquga ketadi. Suvi qurigan havza tubini sinchikovlik bilan kuzatib turib, yerdagi teshilardan protopterlarning uyalarini payqab olsa bo’ladi. Uyaning og’iz qismi baliq tomonidan berkitilsa-da, lekin nafas olish uchun kichik teshik qoldirilgan bo’ladi. Baliq o’sha teshikka og’zini to’g’rilab yotadi. Teshikdan kiradigan havo bilan nafas oladi.