Tog'ayli baliqlar

Protopterlarning uyqudan uyg’onishi

Protopterlarning uyqudan uyg’onish jarayoni ham qiziq kechadi. Bu jarayon havza ustida yomg’ir yog’ishni boshlashi bilan, havzada suv to’planishi bilan sodir bo’ladi. Dastlab protopter uyg’ongach uyasidan suvga chiqib, atmosfera havosidan yutoqib nafas oladi. Lekin tezda yana uyasiga qaytadi. Bu jarayon har 3-5 minut orasida sodir bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan uyasiga qaytish oralig’i cho’zilib, oradan 6-7 soat o’tgach uyasiga qaytmaydi. Dastlabki vaqtlarda mast bo’lib qolgandek harakatlanadi. Hattoki dumining qayrilib turishi ham ma’lum muddat saqlanib turadi. Oradan 12 soatga yaqin vaqt o’tgandan keyin protopter avvalgi holatiga qaytadi va yana faol tarzda hayot kechirishga kirishadi.

Uyqu davridagi protopterlarning tanasida oqsil parchalanishi hisobiga paydo bo’lgan suv faqatgina nafas olish orqali ajraladi. Uxlayotgan baliq siydik ko’rinishidagi mochevinani tashqariga ajratib chiqarmaydi, balki uni tanasida yig’adi. Ba’zan uxlayotgan protopter tanasidagi mochevina tananing umumiy 2 foizini tashkil qiladi. Uyg’onchach baliq zudlik bilan mochevinani jabra va buyragi orqali tashqariga chiqarib yuboradi. Aslida mochevina tirik organizmlar uchun xavfli zaharlovchi modda bo’lib, boshqa umurtqalilar tanasida protopternikidan ikki ming marta kam mochevina to’planib qolsa ham u organizm halokatiga sabab bo’ladi. Lekin nima uchun protopterlarda bu jarayon yuz bermasligi biologlar uchun hanuzgacha jumboqligicha qolmoqda. Protopterlar Afrikadagi mahalliy xalqlar tomonidan go’shti uchun ovlanadigan asosiy baliq turlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy aholi suv havzasi qurib qolgandan keyin ham suv tubidagi protopterlarning uyasini topib, baliqlarni kavlab oladi. Ayni vaqtda protopterlar Xalqaro Qizil kitobga “kamroq xavf ostida bo’lgan turlar” [LC – least concern] maqomi bilan kiritilgan bo’lishiga qaramay, mutaxassislar ularning soni yildan yilga kamayib borayotganini ta’kidlashmoqda.

Baliqlar umurtqali hayvonlar ichida ko’p sonli, keng tarqalgan bir necha sinfni o’z ichiga oluvchi parafiletik kelib chiqishga ega organizmlardir. Ularning necha yil yashashi haqiqatdan ham ko’pchilikka qiziq bo’lishi aniq. Avval boshda shuni aytishimiz mumkinki, umurtqali hayvonlar ichidagi eng qisqa va eng uzoq yashaydigan organizmlar aynan baliqlar guruhiga oid hisoblanadi. Bundan avval dunyodagi eng qisqa umr ko’ruvchi baliq bezakli pakana buqabaliq (Eviota sigillata) ekanligi haqida xabar bergan edik. Bugungi maqolamizda esa sizga tanish bo’lgan ko’plab baliqlarning qayd etilgan maksimum yoshlari haqida xabarlashamiz.