Tadqiqotlari

 
6.5-jadval 
Marketingda axborot to‘plash usullari 
 
Usul 
Ta’riflanishi 
Shakli 
Misol 
Afzalligi va 
muammolari 
1.Birlamchi 
tadqiqot 
Ma’lumotlar 
paydo 
bo‘lishi  bilan  ularni 
to‘plash 
 
 
 
Kuzatuv 
Sezgi  organlari  orqali 
his 
qilinuvchi  
holatlarni  ularga  ta’sir 
ko‘rsatmasdan  qamrab 
olish   
dala 
va 
kabinet, 
shaxsiy,  kuza-
tuvchi 
ishtirokida 
yoki usiz 
Do‘konda  yoki 
rasta 
oldida 
iste’molchilar 
xulq-atvorini 
kuzatish 
Ko‘pincha  ob’ektiv 
va 
so‘rovga 
nisbatan aniq. Ko‘p 
faktlarni 
kuzatib 
bo‘lmaydi.  Xarajat 
katta 
So‘rov 
-
Intervyu 
Bozor  qatnashchilari  va 
ekspertlar 
o‘rtasida 
so‘rov  o‘tkazish  yo‘li 
bilan. 
yozma, 
og‘zaki, 
telefon orqali 
Birlamchi 
iste’molchi 
haqida 
ma’lumot 
to‘plash,  firma 
va  marka  imijini 
o‘rganish 
Kuzatib 
bo‘lmaydigan 
narsalarni 
tadqiq 
qilish, ishonchlilik 
Panel 
Bir  xil  vaqt  oralig‘ida 
bitta  guruhdan  qayta 
ma’lumotlar to‘plash  
Savdo, 
iste’mol 
Do‘konlar 
guruhida  savdo 
zaxiralarini 
doimiy  kuzatib 
borish 
Vaqt 
bo‘yicha 
rivojlanishni 
aniqlash 
Sinov 
Bir 
omilning 
boshqasiga  ta’sirini  bir 
vaqtining o‘zida  boshqa 
omillarni  nazorat qilgan 
holda tadqiq etish 
Dala, 
laboratoriya, 
tajriba 
Bozor 
sinovi, 
mahsulotni 
tadqiq 
etish, 
reklama 
tadqiqoti 
O‘zgaruvchilar 
ta’sirini 
alohida 
kuzatish 
imkoniyati. Vaziyat 
nazorati.  Vaqt  va 
pul sarfi 
2.Ikkilam 
chi tadqiqot 
Mavjud  ma’lumotlarni 
qayta ishlash 
Kabinet 
tadqiqotlar 
Tashqi 
statis-
tika  va  hisobga 
olingan 
ma’lumotlar 
asosida 
bozor 
ulushini 
tahlil 
qilish 
Xarajatlar  kamligi, 
tezkorlik. 
Ma’lumotlarning 
eski 
va 
to‘liq 
emasligi 

---

 
145 
 
 
Marketing  tadqiqotlarida  eng  keng  tarqalgan  uslub  bu  so‘rovdir.  So‘rov  bu 
odamlarning nuqtai nazarini aniqlash yoki ulardan biron-bir savol bo‘yicha ma’lumot 
olishdir. So‘rov marketingda axborot to‘plashning eng tarqalgan va muhim shaklidir. 
Tadqiqotlarning  qariyib  90%i  aynan  shu  usulga  asoslanadi.  So‘rov  og‘zaki  yoki 
yozma  ravishda  o‘tkazilishi  mumkin.  Og‘zaki  va  telefon  orqali  so‘rovlar  odatda 
intervyu deb ataladi. So‘rovlar quyidagi turlarga taqsimlanadi:
 
 
➢
 
so‘ralayotgan  doirasi  bo‘yicha  (xususiy  shaxslar,  ekspertlar,  tadbirkorlar  va 
hokazo); 
➢
 
bir  vaqtning  o‘zida  so‘raladiganlar  bo‘yicha  (yakka  holdagi  yoki  guruhli 
intervyu); 
➢
 
so‘rovga kiritilgan mavzular bo‘yicha (bitta yoki bir nechta ); 
➢
 
standartlashtirish darajasi bo‘yicha (erkin sxema yoki strukturalangan, to‘liq 
standartlashtirilgan struktura);
 
 
➢
 
so‘rov tezligi bo‘yicha (bir yoki ko‘p martalik so‘rov). 
Yozma  so‘rovda  qatnashuvchilarga  so‘rov  varaqalari  berilib,  ular  to‘ldirilishi 
va ko‘rsatilgan manzilga jo‘natilishi talab qilinadi. 
Axborot  olishning  kuzatuv  usuli  bozor  tadqiqotlarida  so‘rovga  nisbatan  ancha 
kam uchraydi. Ilmiy kuzatuv bir jarayon sifatida qabul qilinib, u: 
➢
 
ma’lum bir tadqiqot maqsadiga xizmat qiladi;  
➢
 
bir tekisda va tizimli (sistemali) o‘tadi;  
➢
 
umumlashtiruvchi  mulohazalar  uchun  xizmat  qiladi,  faqat  qiziqarli 
ma’lumotlarni to‘plash bilan cheklanib qolmaydi;  
➢
 
aniqlik va ishonchlilik nuqtai nazaridan doimiy nazorat qilinadi.  
Ushbu usulning so‘rov usuliga nisbatan afzalliklari quyida keltirilgan: 
➢
 
ob’ektning  hamkorlikka  tayyorligiga,  tadqiq  etiluvchilarning  ishning 
mohiyatini so‘z bilan ifodalash qobiliyatiga bog‘liq emasligi;  
➢
 
ob’ektivlik darajasining yuqori bo‘lishini ta’minlash imkoniyati;  
➢
 
anglamagan  holda  amalga  oshirilgan  xulq-atvorni  tushunish  imkoniyati 
(do‘kon rastalarida tovarni tanlash);  

---

 
146 
 
➢
 
atrofdagi vaziyatni, ayniqsa, asbob-uskunalar yordamida kuzatishda hisobga 
olish imokniyati.  
Shu bilan birga mazkur usul ayrim kamchiliklarga ham ega: 
✓
 
namoyish etishni ta’minlash qiyin;  
✓
 
kuzatuvchining sub’ektivligi;  
✓
 
ochiq kuzatuv paytida ob’ektlar xulq-atvori tabiiy  xulq-atvordan farq qilishi 
mumkin (kuzatuv samarasi).  
Kuzatuvning quyidagi usullarini ajratib ko‘rsatish mumkin:  
➢
 
atrofdagi vaziyatning xarakteri bo‘yicha dala kuzatuvi bo‘lishi mumkin – bu 
jarayonlar  tabiiy  muhitda  (do‘konda)  ro‘y  berishini  anglatadi,  yoki  laboratoriya 
kuzatuvi,  ya’ni  sun’iy  yaratilgan  vaziyatda  amalga  oshiriluvchi  kuzatuvlar.  Birinchi 
shaklning  afzalligi  kuzatilayotgan  shaxslarning  xulq-avtori  tabiiy  bo‘lishidadir. 
Ikkinchi  shakl  kuzatuv  shart-sharoitlarining  barqarorligini  ta’minlaydi  hamda  bir 
qator texnik vositalarni qo‘llashga imkon beradi;
 
 
➢
 
kuzatuv  joyi  bo‘yicha  bevosita  tadqiqotchining  ishtirokidagi  kuzatuv  va 
chetdan kuzatuv farqlanadi;  
➢
 
ob’ektni  qabul  qilish  shakli  bo‘yicha  personal  kuzatuv  va  asbob-uskunalar 
yordamida  yoki  xulq-atvor  natijalarini  qayd  etish  yordamida  kuzatuvni  ajratish 
mumkin; 
➢
 
standartlashuv  darajasi  bo‘yicha  standartlashtirilgan  va  erkin  kuzatuvga 
taqsimlanadi.  
Standartlashtirish  bu  yerda  xulq-atvor  sxemasining  ma’lum  bir  mezonlarini 
belgilashni  nazarda  tutadi.  Masalan,  vitrinadagi  reklama  ta’sirchanligini  kuzatish 
uchun  yo‘ldan  o‘tib  ketayotganlarning  quyidagicha  xulq-atvor  vraiantlarini  ajratib 
ko‘rsatish  mumkin:  shaxs  reklamaga  e’tibor  qaratmasdan  do‘konga  kiradi;  shaxs 
avval  reklamaga  qarab,  keyin  do‘konga  kiradi;  shaxs  reklamaga  qarab,  do‘konga 
kirmaydi; vitrinaga qaramay o‘tib ketadi. 
Eksperiment(sinov)  deb  bitta  yoki  bir  nechta  mustaqil  o‘zgaruvchilarning 
o‘zgarishi  boshqa  bog‘liq  bo‘lgan  o‘zgaruvchilarga  qanday  ta’sir  ko‘rsatishi 
aniqlanadigan tadqiqotga aytiladi. Ushbu usulning o‘ziga xos belgilari:
 
 

---

 
147 
 
➢
 
izolyatsiya  qilinuvchi  o‘zgarishlar  (ayrim  kattaliklar  tadqiqotchi  tomonidan 
variatsiyalanadi, boshqalari iloji boricha doimiy bo‘lishi lozim); 
➢
 
tadqiqotchi ma’lumotlarning paydo bo‘lish jarayoniga faol aralashadi; 
➢
 
sabab-oqibat aloqalari tekshiriladi (masalan, mahsulot o‘rovi rangining sotuv 
hajmiga ta’siri). 
Amaliyotda  panellar  qatori  paydo  bo‘ldi.  Panel  tadqiqotlari  deb,  bir  vaqt 
oralig‘ida bitta ob’ekt yoki guruhdan  qayta – qayta ma’lumotlar to‘planadi.