Sportda matematika

Yadroning asosiy komponentlari: 
1) yadro qobigi 
2) yadro shirasi - karioplazma 
3) bitta yoki ikkita yadrocha 
4) xromatin. 
Yadro qobig‘i
-
tashqi va ichki membranalardan tashkil topgan. Ikkita membrana orasida bo’shliq
joylashgan bo’lib, qalinligi 160-260 nmk. teng. Xar bitta membrananing qalinligi 70-80 nmk. teng 
bo’lib, tipik uch qavatli tuzilishga ega. Yadro qobig’ida murakkab tuzilgan teshikchalar bor. Ana 
shu teshikchalar orqali turli moddalarning molekulalari va ularning zarrachalari yadrodan 
sitoplazmaga va sitoplazmadan yadroga utish qobiliyatiga ega. Teshikchalarni soniga qarab, 
yadroning funksional xolatini aniqlash mumkin. Tashqi membrana yuzasida ribosomalar 
joylashganligi sababli, yadro qobig’i oqsilning sintez jarayonlarida qatnashadi. 
Xromatin
 
– yadroning irsiy moddasi bo’lib, mayda donador yoki donador-tolali modda xolida 
aniqlanadi. Ko’pincha xromatin donachalari yadro qobig’i ostida yoki yadrocha atrofida 
kondensatsiyalanadi. Xromatin moddasi yadro buyoqlari bilan juda yaxshi bo’yaladi. Shu 
xususiyatga ko’ra donachalar moddasi xromatin deb nom olgan. Radioavtografik metodlar 
yordamida yadro xromatini tarkibida DNK borligi aniqlanib, DNK xamisha oqsil bilan birikkan
xolda uchraydi. Xujayra bo’linishi davrida xromatin xromosomalarga aylanadi. Xromatinning 
spirallashishi va kondensatsiyalanishi natijasida xromosomalar shakllanadi. 
Xromosomalar
- ayniqsa mitozning metafaza davrda yaxshi ko’rinadi. Xar bitta xromosoma 
ikkita xromatidan iborat. Xromatidalar xromosomaning ma’lum qismida sentromera yoki birlamchi 
tortma orqali birlashgan. O’z navbatda xar bitta xromatida DNK molekulasidan iborat. 
Xromosomada sentromerani joylashishiga qarab, xromosomalar 4 turga bo’linadi: 
1.Metatsentrik xromosoma - bunda sentromera markazda joylashgan, bo’ib, ikkita teng elka xosil 
bo’ladi. 
2.Submetatsentrik xromosoma - sentromera xromosomani bir uchiga qarab kuproq siljigan, natijada 
kalta va uzun elkalar xosil bo’ladi. 
3. Akrotsentrik xromosoma - sentromera xromosomani to’lik bir uchida joylashgan. 
4. Yo‘ldoshli xromosoma - (bu xromosomalarda birlamchi va ikkilamchi tortmalar aniqlanadi). 
1. Sentrosoma (1 tortma) 
2. Xromatida
3. Ikkilamchi tortma 
4. Yuldosh 
Xujayra bo‘linayotganda, xromosomani xromatidalari bir-biridan ajraladi va qutblarga qarab 
xarakatlanadi va keyin xromosomalarga aylanadi. 
Organizmlarning xar bir turi uchun xromosomalarning soni doimiy. somatik xujayralarda 
xromosomalar juft-jufti bilan uchrab, jinsiy xujayralarga nisbatdan soni ikki xissa ortiq. Jinsiy 
xujayralarda xromosomalar toq sonda bo’ladi. Jinsiy xujayralardagi xromosomalarning toq soni - 
gaploid son deyilib, lotincha “p” xarfi bilan ifodalanadi. somatik xujayradagi xromolsomalarning 
juft soni diploid son deyiladi, “2p” xarfi bilan ifodalanadi. Bir turga mansub bo‘lgan organizmlar 
xujayralarida xromosomalar muayyan shakllari, xajmlari, sonlari bilan xarakterlanadi va kariotip 
deb nomlanadi. 
Xujayra ichidagi xromosomalarni 2 guruxga bo‘lish mumkin: 
1. Autosomalar
– somatik belgilarni ifodalovchi xromosomalar 
2. Jinsiy xromosomalar
- yoki geteroxromosomalar. 
Masalan, odam kariotipi 46 xromosomadan iborat, undan 44 - (yoki 22ta jufti) - autosomalar bulsa,
23nchi jufti esa - jinsiy xromosomalar eki geteroxromosomalar deiladi. Geteroxromosomalar 

---

66 
urg’ochi va erkak jinslarda farqlanuvchi xromosomalar bo’lib, erkaklarda bu juft XY, urg’ochilarda 
esa - XX shaklida bo’ladi.