Sportda matematika

Mitoxondriyalar
- bir xujayrali va ko’p xujayrali organizmlarning doimiy organellasi xisoblanadi. 
Turli xujayralarda mitoxondriyalar bir-biridan o’z xajmlari, shakllari va soni jixatdan farqlanadi.
Mitoxondriyalarni tashqi yumaloq, tayoqchasimon, ipsimon yoki tarmoqlangan tanachalar xolatida 
bo’lishi mumkin. Mitoxonlriyalar katta- kichikligi jixatdan xam farqlanadi, 0,2 mk - 29 mk. gacha 
etishi mumkin.

---

64 
Xujayralarda mitoxondriyalarni soni turlicha. Ba’zi xujayralarda mitoxondriyalar soni 5-7 teng 
bo’lsa, jigar xujayralarida esa 2.500 mingacha etadi. Xujayralarda mitoxondriyalar ko’pincha 
sitoplazmaning funksional aktivlikka ega bo’lgan qismlarda joylashgan. Mitoxondriylarda tipik 
strukturaga ega bo’lgan ikkita membranadan tashkil topgan qobiq bo’ladi. Xar bir membrananing 
qalinligi 69 A teng bo’lib, tashki va ichki qavatlari ikki qator oqsil molekulalaridan va orasida 
joylashgan ikki qator lipid molekulalaridan iborat. Ichki membrana xosil etgan burmalarga kristalar 
deyiladi. Kristalar mitoxondriyalar ichini bir-biri bilan tutashgan bir qancha bushliqlarga buladi. 
Bo’shliqlar ichidagi modda mitoxondriya matriksi deyiladi. Burmalar yoki to’siqlar devorlariga 
diametri 85A teng bo’lgan tanachalar yoki elementar zarrachalar birikkan bo’ladi. Bu zarrachalar 
oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarda ishtirok etishi natijasida elektronlar ajraladi. Erkin elektronlar 
esa, ATF sintezida ishtirok etadigan birikmalar zanjiri yuzasiga o’tadi. Demak, mitoxondriya
xujayrada ATF xolida ishlab chiqaradigan energiya manbai xisoblanadi. 
Sentrosoma yoki xujayra markazi.
Birinchi marta 1875 yilda nemis biologi Gertvig tomonidan, 
bo’linayotgan tuxum xujayralarida topilgan. Xujayra markazi sentrosfera deb ataladigan sharsimon 
tanadan iborat. Sentrosfera ichida ikkita zich tanachalar sentriollalar yotadi. Xar bitta sentriola 
elektron mikroskop ostida kurilganda 0,3-0,6 mk. teng bo’lgan silindr shaklida bo’ladi, silindr 
devori 9 juft naychalar guruxidan iborat. Sentriollalar sentrodesmoza yordamida tutashadilar. 
Sentriolalar xujayraning xarakat funksiyasi bilan bog’liq bo’lib, anafaza davrida xromosomallarni 
qutblarga taqsimlanishini ta’minlab beradi.
Ribosomalar.
Elektron mikroskop ostida tekshirilganda, diametri 150-350 nmk teng bo’lgan 
yumaloq tanachalar. Ribosomalarning markaziy qismi RNK dan, periferik qismi esa oqsillardan 
tuzilgan. Sitoplazmada ribosomalar sof yoki birikilgan xolatda uchraydi. Sof ribosomalar 
sitoplazmada aloxida yoki gruppalarni tashkil qilgan bo’lishi mumkin. Bir qancha ribosomalarning 
gruppasiga poliribosoma yoki polisoma deb aytiladi. Birikilgan ribosomalar esa sitoplazmatik tur 
yoki yadro membranalar bilan bog’langan. 
Ribosomalar sitoplazmada oqsillarning sintezlash markazi xisoblanadi, lekin birikilgan 
ribosomalarda oqsil sintezining tezligi, sof ribosomalardagi oqsil sinteziga nisbatdan 20 martaba 
tezroq ketadi.