Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

O'zbekistonda zarar keltirib ishlayotgan va istiqbolsiz shirkat xo'jaliklari negizida tashkil etilgan fermer xo'jaliklari

Download 61,19 Mb. bet 167/305 Sana 13.04.2022 Hajmi 61,19 Mb. #548903

Bog'liq
иктисод назарияси.FR10

Bu sahifa navigatsiya:

• Asosiy tayanch tushunchalar

O'zbekistonda zarar keltirib ishlayotgan va istiqbolsiz shirkat xo'jaliklari negizida tashkil etilgan fermer xo'jaliklari	Yillar
Jami
1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Tugatilgan shir­kat xo'jaliklari soni	8	8	52	91	177	326 .	445	666	1773
Ular negizida tashkil etilgan fermer xo'jalik­lari soni	440	479	3031	3822	11383	15161	25023	74124	133463

Salimov B.T., Abdug'aniev A., Yusupov M.S. Qishloq xo'jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo'nalishlari / O'quv qo'llanma. — T.: TDIU, 2007, 36-b.

Shuningdek, mamlakatimizda fermer xo'jaliklarini moddiy-texnik ta'minlash va moliyalash bo'yicha ishonchh tizim va mexanizmlar shakl- lantirildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatmoqda. Mazkur xo'jahklarini qo'llab-quwatlash uchun har yili katta miqdorda moddiy resurs va mablag'lar ajratilmoqda. Agar 2008-yilning o'zida qishloq xo'jalik mah- sulotlarining eng muhim turlarini yetishtirish uchun 1 trillion so'm mablag' avans tariqasida berilgan bo'Isa, 2009-yilda bu ko'rsatkichni 1 trillion 200 milliard so'mga yetkazish ko'zda tutilmoqda. 2008-yilda qishloq xo'jalik texnikasini lizing asosida sotib ohsh Fondi hisobidan 43 milliard so'mdan ziyod mablag' ajratilgan bo'Isa, 2009-yilda 58 mil­liard so'mdan ortiq mablag' yo'naltirish rejalashfirilmoqda.

«Shu bilan birga, - deb ta'kidlaydilar Prezidentimiz, - o'tgan davr mobaynida orttirgan tajribamiz fermerhkni yanada rivojlantirish uchun bir qator juda muhim muammolarni, xususan, fermer xo'jaliklarining barqarorligi, eng muhimi, ulaming samaradorligini oshirish bilan bog'liq masalalarni hal qilishni qat'iy talab etmoqda. Faoliyat yuritayotgan aksariyat fermer xo'jaliklarining ish tajribasi shundan dalolat beradiki, fermer xo'jaliklarini shakllantirishning dastlabki bosqichida ularga ajratib berilgan yer maydonlarining kamligi mahsulot ishlab chiqarish renta- beiligining o'sishiga ko'p jihatdan to'sqinlik qilmoqda. Imkoniyati, kuch- quwati kam bo'lgan fermer xo'jaliklari o'zini zarur texnika, aylanma mablag' bilan ta'minlash, kredit qobiliyatiga ega bo'lish, eng asosiysi, o'z xarajatlarini qoplash va foyda ko'rib ishlash, daromadni oshirish- ning ishonchli asosiga aylanolmasligini bugun hayotning o'zi ko'rsatmoqda»¹.
Fermer xo'jaliklariga ajratilayotgan kichik hajmdagi yerlarda sama- rali xq'jalik yuritib bo'lmasligi to'g'risidagi fikrlarni bu borada olib bo- rilgan ba'zi ilmiy tadqiqot natijalari ham yaqqol tasdiqlaydi. Jumladan, B.Xolmatovning ta'kidlashicha, «fermer xo'jaliklari o'rtasida o'tkazilgan ijtimoiy so'rov natijalariga ko'ra, so'ralganlarning aksariyat qismi te- jamkorlikka to'sqinlik qiluvchi sabablardan biri sifatida ajratilgan yer maydonlari hajmining samarali xo'jalik yuritish uchun yetarli darajada emasligini ko'rsatganlar. Farg'ona viloyatidagi bitta fermer xo'jaligiga to'g'ri keluvchi o'rtacha yer maydoni 16,2 gektarni tashkil etmoqda. Natijada kichik hajmdagi yer maydonlariga ega bo'lgan fermer xo'jaliklari fa­oliyati ishlab chiqarish samaradorligi va tejamkorlik tamoyillariga zid kelmoqda. Jumladan:

• 
  yirik hajmdagi yer maydonlariga mo'ijallangan texnika vositalari- dan foydalanishdagi muammolar;
  
• 
  doimiy ishchilardan foydalanish imkoniyatlarining cheklanganligi;
  
• 
  ba'zi bir resurs va xizmat turlaridan qonuniy va to'liq asosda foy- dalanishdan manfaatdor bo'imaslik;
  
• 
  toiaqonli faohyat yuritishga qiziqishning sustligi, tezroq foyda olishga intilishga moyillikning paydo bo'hshi va boshqalar.
  

So'rovda ishtirok etgan aksariyat fermer xo'jaligi rahbarlarining fikricha, tijorat banklaridan kredit yoki asosiy vositalarni lizingga olish uchun xo'jaliklar kamida 40-50 gektar yer maydoniga ega bo'lish lozim»².Shundan kelib chiqqan holda, mamlakatimizda yer maydonlarini to'liq inventarizatsiyadan o'tkazish va fermer xo'jaliklari fapliyatini tanqidiy baholash asosida ularning er maydonlarini optimallashtirish bo'yicha keng ko'lamli, shu bilan birga, puxta o'ylangan ishlar amalga oshirildi. Bunda fermer xo'jaliklarining qaysi sohaga ixtisoslashgani va mamlakatimizning turl i hududlaridagi aholi zichhgi alohida e'tiborga olindi. Ana shu ishlar natijasida fermer xo'jaliklari uchun ajratilgan yer maydonlari bugungi kunda paxtachilik va g'allachilikda o'rtacha 37-gektardan 93,7 gektargacha ko'paydi yoki 2,5 barobardan ziyod oshdi. Bu ko'rsatkich sabzavotchilikda — 10 gektardan 24,7 gektar­gacha yoki 2,5 barobar, chorvachilikda esa 154 gektardan 164,5 gektar­gacha ko'paydi¹.
2008-yilda asosiy e'tibor barcha toifa xo'jaliklarida chorva mol bosh soni va uning malisuldorligini oshirishga qaratildi. Natijada jami qoramollar soni 8024,8 ming boshga yetib, shundan sigirlar soni 3327,0 ming boshni, qo'y va echkilar 13559,4 ming boshni, parrandalar 29498,4 ming boshni tashkil etdi. Tirik vaznda 1287,9 ming tonna (106,5%) go'sht, 5426,3 ming tonna (106,4%) sut, 2429,0 mln. dona (109,7%) tuxum, 23779,0 tonna (106,2%) jun va 896,8 ming dona (114,9%) qorako'l teri ishlab chiqarildi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 23-martdagi PQ- 308-son qaroriga muvofiq shaxsiy yordamchi va dehqon xo'jaliklariga qoramol sotib olish maqsadida 22,4 ming nafar fuqaroga 40,0 mlrd. so'm miqdorida imtiyozli kreditlar ajratildi.
Mavjud chorva mollari nashni yaxshilash maqsadida chet ellardan 39,3 mlrd. so'mga jami 6501 bosh naslli mollar keltirildi, bunda bir bosh naslli molning o'rtacha narxi 3,7 mln. so'mga (2007-yilda 3,6 mln, so'm) to'g'ri keldi.
2008-yilda amalga oshirilgan tashkihy agrotexnik tadbirlar natijasida barcha toifdagi xo'jalik subyektlari tomonidan jami 9 mln. 791,1 ming tonna meva-sabzavot mahsulotlari, shundan 5217,4 ming tonna sabza- vot, 1398,7 ming tonna kartoshka, 981,2 ming tonna poliz, 1402,8 ming tonna meva va 791,0 ming tonna uzum ishlab chiqarildi. Biroq, bizda hali ushbu mahsulotlarni iste'molchiga yetkazib berish muammo- lari to'liq hal etilgani yo'q. Bugungi kunda mamlakatimizda qishloq xo'jaligi mahsulotlari, ayniqsa, pilla, jun, teri, paxta va boshqalarni yetishtirish va ulardan tayyor mahsulot ishlab chiqarish o'rtasida no- mutanosiblik saqlanib qolmoqda. Jumladan, paxta-xomashyosining 34%, mevalarning 17%, sabzavotlarning 12%_vpoliz ekinlarining 7%, uzum- nhig 25%, terinhig 28%, junning 17%, go'shtning 27%, sutning 7% sanoatda qayta ishlanmoqda xolos. Shunga ko'ra, dasturda meva va sab- zovotlarni qayta ishlash korxonalari uchun imtiyozlarni uzaytirish masala­lari ham o'rin olgan.
Respublikada agrar islohotlarni amalga oshirishning barcha bosqich­larida xo'jalik yuritish mexanizmini takomillashtirishga ham katta aha- miyat berildi. Bunga dastlab, umumdavlat ehtiyojlari uchun yetkazib be- rilayotgan mahsulotlarga oqilona xarid narxlarini belgilash, keyinchalik mahsulotlaming ko'pchilik turlariga davlat buyurtmasini asta-sekin bekor qihsh (1995-yildan faqat paxta va donga davlat buyurtmasi saqlanib qol- di) hamda qishloq xo'jalik korxonalarini qo'llab-quwatlash (soliqlar- dan ozod qilish, kreditlarni qaytarish muddatini cho'zish va boshqalar) orqtli erishildi.
Hozirgi davrda agrar islohotni tubdan hal etishni taqozo qilayotgan g'oyat muhim yo'naiish — qishloq xo'jaligida band bo'lgan ortiqcha ishchi kuchini bo'shatib olish va ularni iqtisodiyotning boshqa tarmoq- lariga (sanoat, xizmat ko'rsatish sohalariga) jalb etishdan iboratdir. Bun­da qishloq joylarda faoliyat shaklini tez o'zgartira oluvchi, zamonaviy texnologiyaga ega bo'lgan, qishloq xo'jalik xomashyosini qayta ishlaydi- gan, kasanachilik va xalq hunarmandchiligiga asoslangan kichik kor­xonalarni ochish ustuvor vazifa hisoblanadi.
Qishloq joylarida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish - agrar sohadagi islohotlarning hozirgi kundagi ustuvor yo'nalishlardan biri bo'lib, u 2009-yilga moijallangan iqtisodiy das- turning asosiy vazifasi sifatida belgilab berilgan. Ya'ni, qishloqda tur- mush darajasini yuksaltirishga, qishloqlarimiz qiyofasini o'zgartirishga qaratilgan uzoq muddatli va bir-biri bilan chambarchas bog'liq keng ko'lamli chora-tadbirlarni amalga oshirish, ijtimoiy soha va ishlab chiqa­rish infratuzilmasini rivojlantirishni jadaUashtirish, mulkdorning, tad- birkorhk va kichik biznesning maqomi, o'rni va ahamiyatini tubdan qayta ko'rib chiqish, fermer xo'jaliklari rivojini har tomonlama qoilab-quv- vatlash, «Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturi nafaqat 2009-yil, balki o'rta muddatli istiqbol uchun belgilab olingan.
«Qishloqlarimiz qiyofasini, qishloqda hayot sifatini, ishlab chiqa­rish munosabatlarining mazmun-mohiyatini o'zgartirishga, agrosanoat majmuida ohb borilayotgan islohotlarni chuqurlashtirishga, j)xir-oqi- batda qishloq-aholisihing ijtimoiy-siyosiy va madaniy saviyasini, uning ongi va fuqarolik mas'uliyatini oshirishga qaratilgan, biz uchun o'ta dolzarb ahamiyatga ega bo'lgan ushbu davlat dasturini bajarishga kirishar ekan- miz, 2009-yildagi bosh vazifamiz uni amalga oshirish bo'yicha istiqbol- dagi barcha ishlarni iriustahkam tashkiliy asosga qo'yishdan iboratdir*¹, deya ta'kidlaydilar Prezidentimiz I.Karimov