SH. S. G‘offorov I. G‘. Sattarova samarqand tarixi

Mavzu bo’yicha savollar:
1. Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi haqida gapirib bering.

2.XIX ikkinchi yarmi-XX asr boshlarida Samarqand viloyatining ma’muriy-

boshqaruv tizimi va aholisi to’g’risida ma’lumotlar.

3.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Samarqand viloyatida faoliyat ko‘rsatgan sanoat korxonalari.

4. .XIX asr oxiri XX asr boshlarida Samarqand viloyati qishloq xo‘jaligi

5.XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Samarqand viloyatida hunurmandchilik va savdo munosabatlari.

7-Mavzu: Samarqand XX asrda
Samarqand shahri sovet tuzumi davrida (1917-1991 yillarda) muhim tarixiy voqelarga guvoh bo‘ldi. Siyosiy, iqtisodiy va strategik jihatdan O‘zbekistonning aynan markazida joylashgan Samarqand bu davrda Toshkent shahridan keyin respublikada o‘zining yetkachilik mavqeni saqlab qoldi.

Rossiya imperiyasining poytaxti bo‘lgan Petrograd (hozirgi Sank-Peterburg) shahrida 1917 yilda amalga oshirilgan Fevral inqilobi va Oktyabr to‘ntarishi natijasida, Turkiston o‘lkasida, xususan, Toshkentda yuz bergan voqyealar Samarqand shahri tarixida ham o‘z inikosini topdi. Samarqand aholisi Rossiyada monarxik tuzum qulaganligi haqidagi xabarni zo‘r xursandchilik bilan kutib oldi. 1917- yil 5 martda va 10 martda Samarqand shahrining eski va yangi qismlarida bo‘lgan namoyishlarda o‘n mingdan ortiq kishi qatnashgan.

1917- yil mart oyidan boshlab Turkiston o‘lkasida turli jamiyatlar va uyushmalar tashkil topa boshladi. Bu jamiyatlarning eng mashhuri “Sho‘roi Islomiya” tashkiloti bo‘lgan. 1917- yil bahorida Samarqand shahrida ham “Sho‘roi Islomiya” tashkiloti tuziladi. Unga taraqqiyparvarlar va ulamolar, endigina shakllangan milliy burjuaziyaning ko‘zga ko‘ringan vakillari Isoxon qozi, eshon Akobirxo‘ja, savdogar va katta yer egasi Shamsiboy Maxsum, boylardan Hasan Zubaydullayev, Mamaraimboy, Madaminboy, sobiq amaldorlardan Bahriddin va Abdug‘ulom hamda boshqalar kirishgan.

1917- yil 8 sentyabrda Samarqandda shahar dumalariga bo‘lgan saylovda “Sho‘roi Islomiya” tashkiloti a’zolari katta ustunlik bilan g‘olib chiqdi. Biroq 1917- yil kech kuziga kelganda Samarqandda kuchlar nisbati bolsheviklar foydasiga o‘zgardi. Bolsheviklar Petrograd va Toshkentda bo‘lgani singari Samarqandda ham hokimiyatni zo‘rovonlik yo‘li bilan egallashgan. 1917- yil 1-2 dekabrda Samarqand shahridagi hokimiyat bolsheviklar nazorati ostida ishchi va dehqon deputatlari Sovetlari qo‘liga o‘tdi. 4 dekabrda bolsheviklar tomonidan soldat, ishchi va musulmon deputatlari sovetlarining harbiy inqilobiy komiteti tuzildi va u butun Samarqand shahri va viloyatidagi hokmiyatni o‘z qo‘liga oldi.

Bolsheviklar butun e’tiborini hokimiyatni mustahkamlashga qaratishgan. Ular iqtisodiyot sohasida ham favqulodda choralarni qo‘llab, yirik sarmoyadorlar qo‘lidagi zavod va fabrikalarni davlat hisobiga musodara qilishgan. Xususan, 1918- yil fevralda Samarqanddagi M.Kugel bosmaxonasi musodara qildinib, bosmaxonaning xo‘jayini qamoqqa olingan. 1918- yil 5 martdagi dekretga asosan, Samarqanddagi paxta tozalash, yog‘ va sovun zavodlarini hammasi sovet davlati mulkiga aylantirilgan. 1918- yilning birinchi yarmida boshqa bosmaxonalar, cho‘yan quyish va ko‘n zavodlari, shuningdek banklar va temir yo‘l ham musodara qilingan.

Turkiston mintaqasida boshlangan sovet rejimiga qarshi qurolli harakat 1918- yil yozidan boshlab Samarqand viloyatida ham keng tarqalgan. Samarqand viloyatidagi qurolli vatanparvarlarga Ochilbek (taxminan 1883-1923yy. ) va Bahrombek (1885-1922 yy. ) kabi qurboshilar boshchilik qilganlar. Samarqand viloyatida qizil armiya qismlariga qarshi olib borilgan shiddatli janglardan so‘ng, 1922- yil yozida harakat rahbarlaridan biri Bahrombek bilan bolsheviklarning vakillari Nazir To‘raqulov va boshqalar o‘rtasida sulh tuzish uchun muzokoralar bo‘lgan. Registon maydonida imzolangan sulh bitimiga binoan Bahrombek o‘zining 200 ta eng yaqin safdoshlari bilan muayyan shartlar asosida sovet hokimiyati tomoniga o‘tdi. Biroq bolsheviklar va qizil armiya qo‘mondonligi Bahrombekni jisman yo‘qotish uchun sulh taklif etgan edi. Sulhdan keyin Bahrombek qamoqqa tashlandi. Bunday holatni ko‘rgan Turkiston ASSR dagi milliy rahbar xodimlar Bahrombekni xavfdan ogohlantirib, uni ozod qildilar. Turkiston ASSR XKS raisi Q.Otaboyev, Turkiston ASSR MIK raisi A.Rahimboyev, Turkiston Kompartiyasi MK raisi N.To‘raqulov, Samarqand viloyatida “bosmachilik”ka qarshi kurash uchligim raisi Serg‘oziyev kabi milliy arboblar Bahrombek qo‘rboshini ozod qildganliklari uchun 1922- yil oktyabrda mas’ul lavozimlardan olib tashlandilar. Bahrombek va ukasi Shahriyor qo‘rboshi oradan ko‘p o‘tmay chekstlar tomonidan qo‘lga olindi va Samarqandda otib o‘ldirildi.

1924-yil oxirida O‘rta Osiyoda milliy hududiy o‘tkazilishi natijasida O‘zbekiston SSR tashkil topdi. O‘zbekiston SSRning dastlabki poytaxti Buxoro bo‘lgan. 1925- yil aprelda poytaxt Samarqand shahriga ko‘chirilgan. O‘zbekiston poytaxtini Buxorodan Samarqandga ko‘chirishi munosabati bilan 1925- yil 3 aprelda Registon maydonida o‘tkazilgan mitingda respublika hukumati rahbari Fayzulla Xo‘jayev katta nutq so‘zlab, bu holatning mohiyati va asl sabablarini asoslab bergan.

Samarqand viloyatida bo‘lgan yer-suv islohoti jarayonida sovet hukumati tomonidan o‘ziga to‘q dehqonlarni “quloq” sifatida badarg‘a qilish uchun zamin tayyorlangan. Sovet rejimining bunday siyosatiga jadid taraqqiyparvarlari, ziyolilar, ulamolardan tashqari, hatto, sovet idoralarida mas’ul lavozimlarda ishlayotgan milliy rahbar xodimlar ham qarshi chiqishdi. 1925- yil noyabrda partiyaning rasmiy siyosatiga qarshi chiqqan “o‘n sakkizlar guruhi” orasida samarqandlik milliy rahbar xodimlardan Mirzaxo‘ja O‘rinxo‘jayev (Samarqand viloyati ijroiya qo‘mitasi raisi), Nasim Shirinov (Samarqand uyezd partiya komiteti mas’ul kotibi) ham bo‘lishgan. Keyinchalik “o‘n sakkizlar guruhi” a’zolarining taqdiri fojiali tugagan. Xususan, Mirzaxo‘ja O‘rinxo‘jayev qamoqqa olinib 1937- yil 7 sentyabrda 10 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilgan. Samarqand shahar partiya qo‘mitasining birinchi kotibi Nosir Xojimetov 1938- yil 13 oktyabrda o‘lim jazosiga hukm qilingan. Xullas, XX asr 30-yillarida samarqandlik ziyolilar, siyosat va jamoat arboblari, oddiy insonlar sovet rejimi tomonidan ommaviy ravishda qatag‘on qilingan.

1935-1939- yillarda butun Ittifoqda bo‘lgan ommaviy qatag‘on siyosati Samarqandni ham chetlab o‘tmadi. Qatag‘on qilingan o‘zbek xalqi vakillari orasida samarqandliklar ham ko‘p bo‘lgan. Oqdaryo va boshqa tumanlarda sovetlarga qarshi faoliyat ko‘rsatgan yashirin milliy tashkilot a’zolaridan bir guruhi (Nazarali Eshmuhamedov, Toshtemir Mavlonov, Berdiyor Safarov, Xo‘jamqul Boboxo‘jayev va boshqalar) 1937- yil 20 avgustda o‘lim jazosiga hukm qilindilar yoxud 10 yil muddatga ozodlikdan mahrum etildilar. Bundan tashqari, ushbu yillarda Samarqanddagi jadidchilik harakatining mashhur namoyandalari Hoji Muyin (1883-1942), Vadud Mahmud (1897-1976), Saidrizo Alizoda (1887-1945) kabi mashhur siymolar sovet tuzumi tomonidan qatag‘on qilindi.

Samarqand shahri O‘zbekiston SSRning muhim iqtisodliy, siyosiy va madaniy markazi sifatida XX asr 20-yillaridan boshlab xo‘jalik yuritishning sosialistik uslubi, rejali tizim hamda qattiq markazlashtirilgan xalq xo‘jaligi boshqaruvi negizida rivojlandi. Biroq adolat yuzasidan aytganda, aynan sovet hokimiyati yillarida Samarqand respublikaning Toshkentdan keyingi eng yirik sanoat markaziga aylandi.

Samarqand choy qadoqlash fabrikasi O‘zbekistondagi eng to‘ng‘ich va yirik sanoat korxonalaridan biri bo‘lib, u 1923- yilda tashkil topgan. Fabrika Sovet Ittifoqida ko‘k choy qadoqlaydigan yagona fabrika bo‘lgan. Ikkinchi jahon urushi yillari va undan keyin fabrika yana ham kengaytirilgan.

Samarqanddagi yana bir yirik korxonalardan biri 1868- yilda tashkil qilingan, D.L.Filatov tomonidan asos solingan Samarqand vino zavodi hisoblanadi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida samarqandliklar fashizmga qarshi olib borilgan janglarda mardlik va shijaot namunalarini ko‘rsatdilar. Samarqandda ham milliy qo‘shin birlashmalari tashkil qilinib, frontga jo‘natildi. 1941- yil noyabrda alohida o‘qchi brigada va 1943- yil iyulda 17-alohida Samarqand bataloni tuzildi. Aleksandr Matrosov shijoatini takrorlab mardlarcha halok bo‘lgan samarqandlik Sovet Ittifoqi Qahromoni Qudrat Suyunovning, Brest’ qal’asi himoyachilaridan M.Hamroyev, K.Mixayilov va boshqalarning jasorati tillarda doston bo‘ldi. Samarqand korxonalarida urush yillarida 150 dan ortiq yangi sex bunyod qilindi. 200 xildan ko‘proq yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish o‘zlashtirildi, ishlab chiqarishning umumiy darajasi ikki baravar oshirildi. Front uchun oziq-ovqat mahsulotlaridan tashqari ko‘p miqdorda harbiy qurol-yarog‘ va o‘q-dorilar yetkazib berildi.

Urushdan keyingi yillarda va tinch qurilish davrida Samarqand shahri hayotida muayyan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Kommunistik mafkuraning tazyiqiga qaramay bu yillarda samarqandliklar o‘zlarining jonajon shaharlari qiyofasi o‘zgartirish va yaxshilash uchun intildilar.

XX asr 70-80-yillarida Samarqand shahrida yangi xiyobonlar, bog‘lar va parklar vujudga keltirildi. Bu davrda shaharda o‘ndan ortiq xiyobon mavjud bo‘lgan.

Samarqand shahri unda yashaydigan aholi soni bo‘yicha sovet davrida O‘zbekistonda Toshkentdan keyingi ikkinchi o‘rinda turgan. Aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra, Samarqandda 1865- yili 26 ming, 1897- yil 55 ming, 1920- yili 82316, 1939- yili 138 ming, 1959- yili 196 ming, 2005- yili 361200 kishi yashagan.

Sovet tuzumi yillarida shaharning yevropaliklar yashaydigan hududi obod qilindi, shahar aholisi ham asosan Rossiya markazidan ko‘chib keluvchilar hisobiga ortib bordi. Jahonga mashhur me’moriy yodgorliklar o‘z holiga tashlab qo‘yildi, qarovsiz qoldirildi, xaroba holiga keldi.

Samarqand – O‘zbekistonning muhim madaniyat markazi hisoblanadi. Osiyo va Afrika mamlakatlari vakillarining uchrashuvi va simpoziumlari muntazam ravishda o‘tkaziladigan yirik markazlardan biri hisoblangan. YuNESKO tashabbusi bilan 1969- yili sentyabrda Samarqandda O‘rta Osiyo xalqlarining temuriylar davri san’atiga bag‘ishlangan Xalqaro simpoziumi bo‘lib o‘tdi. 1970- yili oktyabrda Samarqand shahrining 2500 yilligi dunyo miqyosida tantana qilindi. Shuningdek, Samarqandda 1978, 1983 va 1987- yillarda O‘rta va Yaqin Sharq an’anaviy musiqasiga bag‘ishlangan Xalqaro musiqa anjumanlari o‘tkazildi.

Respublika hukumati qarori bilan 1982- yilda Samarqandning Afrosiyob shahristoni, o‘rta asrlarda bunyod etilgan me’moriy yodgorliklari va XIX asrning so‘ngi choragi va XX asrda qurilgan yangi shahardagi tarixiy binolar, O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi muzeyi hamda uning bo‘limlari, shuningdek, tarix va o‘lkashunoslik muzeylari asosida Samarqand davlat birlashgan tarixiy-me’moriy va badiiy muzey qo‘riqxonasi tuziladi.

Samarqand musiqa madaniyati azaldan turkiy va forsiy xalqlarning an’analari o‘zaro qo‘shilib ketganligi bilan ajralib turgan. Musiqa bilan sozanda, xonanda va bastakorlar qatori Samarqandda shoir va olimlar ham shug‘ullangan.

Shuningdek, Samarqandda 1928- yildan O‘zbek musiqa va xoreografiya instituti (hozirgi O‘zbekiston badiiy akademiyasining San’atshunoslik instituti) faoliyat ko‘rsatgan. Bu yerda keyinchalik o‘zbek musiqashunosligining darg‘alari bo‘lib yetishgan mashhur M.Ashrafiy, M.Burxonov, T.Sodiqov, Sh.Ramazonov va boshqa kompozitorlar ta’lim olgan.

XX asr raqs san’atiga ulkan hissa qo‘shgan san’atkorlar oilasi hisoblangan Oqilovlar xonadoni vakillari ham Samarqandda tug‘ilib o‘sishgan.Sulola boshlig‘i O‘zbekiston xalq artisti Isoxor Oqilov (1914-1988) o‘zbek raqsining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U kishi 1977 yilda Hamza nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan.

Keyingi yillarda Samarqandda iste’dodli xonandalar O‘zbekiston xalq artistlari Nasiba Abdullayeva, Mardon Mavlonov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Sofiya Saftarova, bastakor Rustam Hamroqulov va boshqalar yetishib chiqishdi.

XX asr boshlarida Samarqandda adabiy hayot o‘zining yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarildi. Bu avvalo Turkiston mintaqasida keng tarqalgan jadidchilik harakatining gurkirab rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy, Saidahmad Siddiqiy-Ajziy, Hoji Muyin, Saidrizo Alizoda, Saidahmad Vasliy kabi taraqqiyparvarlar Samarqandda yozgan she’riy va nasriy asarlarida ma’rifatparvarlik va milliy istiqlol uchun kurash g‘oyalarini ifodalashgan. Xususan, buxorolik mashhur adib va olimlar Abdurauf Fitrat hamda Sadriddin Ayniylarning hayotlarini muayyan qismi Samarqandda o‘tib, ular o‘zlarining o‘zbek va tojik tillarida yaratgan nodir durdonalari bilan har ikki qardosh xalqning adabiyot va madaniyat tarixiga katta hissa qo‘shishgan. Samarqand O‘zbekiston SSRning poytaxti bo‘lgan davrda ayniqsa bu yerda adabiy hayot jonlandi, ijodiy tashkilotlar yuzaga keldi, shoirlar, yozuvchilar va adabiyotshunos olimlar bu yerda to‘plandi. XX asrning 20-30-yillarida Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Hamid Olimjon, Usmon Nosir, Uyg‘un, Oydin Sobirova, Said Nazar, Shokir Sulaymon, Hasan Po‘lat, Abdulhamid Majidiy kabi shoir va yozuvchilar Samarqandda yashab ijod qilishgan.

XX asrning birinchi yarmida Ergash Jumanbulbul o‘g‘li (1868-1937), Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li (1872-1955), Islom shoir Nazar o‘g‘li (1874-1953), Po‘lkan shoir (1874-1941) kabi samarqandlik xalq shoirlari va baxshilarining ijodiy faoliyati butun O‘zbekiston adabiyotining ko‘rkiga aylandi.

XX asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmi Samarqand adabiy hayotining ko‘tarilish va yangi ijodkorlar bilan boyish davri bo‘ldi. Mashhur davlat arbobi, atoqli yozuvchi va shoir Sharof Rashidov (1917-1983) o‘zining ilk ijodini Samarqandda boshladi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Dushan Fayziy “Samarqandnoma” va boshqa she’riy asarlarida Samarqand jamolini jo‘shib kuyladi. Haydar Yahyoyev mazmunli g‘azallar yozdi. O‘zbekiston xalq shoiri Barot Boyqobilov “Samarqand satrlari”, “Samarqand ushshog‘i”, “Afrosiyob” va boshqa she’riy to‘plamlarida Samarqand shahrining ko‘hna tarixi va bugungi kunini tasvirladi.

O‘zbek adabiyotining keyingi taraqqiyotida samarqandlik ikki taniqli ijodkorlar: O‘zbekiston Xalq shoiri Xurshid Davron hamda yozuvchi va jamoat arbobi Murod Muhammad Do‘stning alohida o‘rni bor. Shuningdek samarqandlik shoirlar va yozuvchilar Mamarasul Boboyev, Bobomurod Daminov, Azim Suyun, Bibisora Turobova, Xosiyat Bobomurodova, Mardonqul Muhammadqulov, Raim Farhodiy, Nusrat Rahmatov va boshqalar bu davrda samarali ijod qilishdi.

Samarqand shahri XX asrda O‘zbekistoning yirik fan va ta’limmarkazlaridan biriga aylandi. Samarqandda mahalliy millat vakillaridan ilmiy kadrlar tayyorlashda O‘zbekiston Davlat Pedagogika akademiyasi va uning asosida tashkil topgan Samarqand davlat universiteti katta rol o‘ynadi. Bu oliy o‘quv yurti dastlab 1927- yilda 22 yanvarda Samarqandda oliy pedagogika instituti sifatida tashkil etilgan. SamDU O‘zbekistondagi eng yirik va keksa oliy o‘quv yurtlaridan biri bo‘lib, uni Sharof Rashidov, Muso Mo‘minov, Ibrohim Mo‘minov, Yahyo G‘ulomov, Vafo Mo‘minov, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Amin Umariy, Hasan Po‘lat, Oydin, Usmon Nosir, Mirtemir, Asqar Muxtor, Tolib Mo‘minov, Botirxon Valixo‘jayev, Ubay Orifov, Mavlon Vahobov, Hamid Inoyatov, Abdurahmon Hamroyev, Farxod Qosimov va boshqa mashhur insonlar tugatgan.

XX asr o‘rtalarida Samarqand davlat universiteti O‘zbekistonda falsafa fanining yirik markaziga aylandi. Bu holat bejiz emas edi. Mashhur faylasuf olim, akademik Ibrohim Mo‘minovning ilmiy faoliyati aynan SamDU da boshlandi va bu yerda u yirik mutaxassis olim sifatida shakllandi. Ibrohim Mo‘minov o‘z tadqiqotlarida Sharq mutafakkirlari Mirzo Bedil, Alisher Navoiy, Ahmad Donish va boshqalarning falsafiy qarashlarini kommunistik mafkura tazyiqiga qaramasdan chuqur o‘rgandi, ularning merosini sovet davrida targ‘ib va tashviq qila oldi. Xususan, I.Mo‘minovning buyuk davlat arbobi va harbiy sarkarda Amir Temur haqidagi risolasining o‘zbek hamda rus tillarida e’lon qilinishi O‘zbekiston madaniy hayotida juda katta voqyea bo‘ldi. U 1958 yili O‘zbekiston SSR FA tarkibidagi Falsafa va huquq institutiga asos soldi. Mashhur alloma 1956-1974- yillarda O‘zbekiston FA vize prezidenti lavozimida faoliyat ko‘rsatdi.

Bartoldning “Ulug‘bek va uning zamoni” (1918), “Samarqand yodgorliklari to‘g‘risida yangi ma’lumotlar”(1921), “Turkiston tarixi” (1922), “Ulug‘bek tangalari”(1922), “1924 yilda yozda Samarqandda olib borilgan arxeologiya ishlar” (1925), “1924 yilda Turkistonda olib borilgan arxeologik ishlarga doir” (1926) va boshqa asarlari Samarqand tarixiga bevosita taaluqlidir.

A.Yu.Yakubovskiy (1886-1953) ham 20-30 yillarda Samarqandning o‘tmishi va uning yodgorliklarini o‘rganish masalasi bilan shug‘ullanadi. “Qadimiy Samarqandning obrazlari” (1925), “Temur va Temuriylar davrida Samarqand”(1933) asarlarini yaratadi.

V.L.Vyatkin ham Samarqand tarixiga qiziqadi. 1918-1919- yillarda oblast komissari yordamchisi vazifasida ishlaydi, maktablarda dars beradi. V.L.Vyatkin 1922- yildan 1930- yillargacha Afrosiyobda qidiruv ishlarini olib boradi. U xom g‘ishtdan qurilgan ulkan binoning xarobalarini topadi. Shu binoda ganchga o‘yib ishlangan ajoyib panellar va devorga o‘yib ishlangan suratlar namunalarini topadi. 1927- yilda Vyatkinning “Afrosiyob xarobalari” nomli kitobi bosilib chiqadi. V.L.Vyatkin 1932- yilda vafot etadi va Registonda dafn etiladi. 1934- yilning 29 dekabrida olimning xoki o‘zi ochgan Ulug‘bek rasadxonasi yoniga ko‘chiriladi.

Bartoldning “Ulug‘bek va uning zamoni” (1918), “Samarqand yodgorliklari to‘g‘risida yangi ma’lumotlar”(1921), “Turkiston tarixi” (1922), “Ulug‘bek tangalari”(1922), “1924-yili yozda« Samarqandda olib borilgan arxeologiya ishlar” (1925), “1924- yilda «Turkistonda olib borilgan arxeologik ishlarga doir” (1926) va boshqa asarlari Samarqand tarixiga bevosita taaluqlidir.

A.Yu.Yakubovskiy (1886-1953) ham 20-30 yillarda Samarqandning o‘tmishi va uning yodgorliklarini o‘rganish masalasi bilan shug‘ullanadi. “Qadimiy Samarqandning obrazlari” (1925), “Temur va Temuriylar davrida Samarqand”(1933) asarlarini yaratadi.

V.L.Vyatkin ham Samarqand tarixiga qiziqadi. 1918-1919 yillarda oblast komissari yordamchisi vazifasida ishlaydi, maktablarda dars beradi. V.L.Vyatkin 1922 yildan 1930 yillargacha Afrosiyobda qidiruv ishlarini olib boradi. U xom g‘ishtdan qurilgan ulkan binoning xarobalarini topadi. Shu binoda ganchga o‘yib ishlangan ajoyib panellar va devorga o‘yib ishlangan suratlar namunalarini topadi. 1927- yilda Vyatkinning “Afrosiyob xarobalari” nomli kitobi bosilib chiqadi. V.L.Vyatkin 1932 yilda vafot etadi va Registonda dafn etiladi. 1934- yilning 29 dekabrida olimning xoki o‘zi ochgan Ulug‘bek rasadxonasi yoniga ko‘chiriladi.

Samarqandda 1929-1939- yillar ichida yuqoridagi oliy o‘quv yurtlaridan tashqari yana 4 ta institut tashkil qilindi. Samarqand qishloq xo‘jaligi instituti, Samarqand medisina instituti, Samarqand kooperativ instituti, Samarqand pedagogika instituti. 1966 yilda Samarqandda oltinchi oliy o‘quv yurti – Mirzo Ulug‘bek nomidagi Samarqand me’morchilik va qurilish institutiga asos solindi. 1969- yil 20-noyabrda shahar tashqarisida harbiy komandir – muhandislar oliy harbiy bilim yurti tashkil topdi. Shuningdek, istiqlolgacha Samarqandda 17 ta texnikum va 27 ta professional-texnika bilim yurti mavjud bo‘lgan.

Samarqandda, bundan tashqari, sovet davrida ko‘plab ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko‘rsatgan. O‘zbekiston hududidagi moddiy madaniyat yodgorliklarini o‘rganish uchun O‘zbekiston FA Tarix va arxeologiya instituti negizida 1970- yili Samarqandda O‘rta Osiyoda yagona, sobiq SSSRda to‘rtinchi bo‘lgan O‘zbekiston FA Arxeologiya instituti tashkil qilindi.
Mavzu bo’yicha savollar:
1.Samarqand shahri sovet tuzumi davrida (1917-1991 yillarda)/

2.XX asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida Samarqandda adabiy hayot.

3.Samarqandda1935-1939- yillardagi ommaviy qatag‘onlik siyosati.
8-Mavzu: Samarqand va Buyuk Ipak yo‘li.
Buyuk Ipak yo‘lining insoniyat taraqqiyotida ulkan o‘rni bor. Bu yo‘l tufayli Sharq yashaydigan xalqlar G‘arb madaniyatidan, G‘arbda yashaydigan xalqlar esa Sharq madaniyatidan boxabar bo‘ldilar. Qaysidir bir mamlakatda qilingan kashfiyot bu yo‘l tufayli butun insoniyatga yetib bordi. Bu yo‘l yoqasida barpo qilingan shaharlar, karvonsaroylar, qal’a va qasrlar hamda manzilgohlarda insoniyatning bir necha ming yillik tarixi mujassamdir. YuNESKOning sobiq bosh direktori Federiko Mayor: “Qachonlardir dengizlar va dashtu sahrolarni kesib o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li insoniyat yaratgan har xil sivilizasiyalar o‘rtasidagi muloqot va bir-birlarini madaniy jihatdan o‘zaro boyitish uchun noyob imkoniyatlar eshigini ochgan edi. Aynan bugun o‘sha tarixiy muloqotni qayta tiklash insoniyat oldida turgan eng dolzarb vazifadir” degan edi.

Ushbu fikrlardan kelib chiqib, BMTning YuNESKO qo‘mitasi o‘zining Bosh konferensiyasi XXIV sessiyasida 1989-1999-yillarni “Ipak yo‘li – muloqot yo‘li” nomli keng ko‘lamli ilmiy-madaniy xalqaro loyihani amalga oshirishga qaror qildi.

1991 yilning aprel-may oylarida “Cho‘l yo‘nalishi” nomli loyiha amalga oshirildi. Xorijiy 30 davlatdan kelgan olimlar, jurnalistlar va boshqa soha vakillari ikki oy mobaynida Markaziy Osiyodagi besh respublika hududlari bo‘ylab safarga chiqdilar. Turkmanistonning Ashxobod shahridan boshlangan bu xalqaro ekspedisiya Qozog‘istonning Olma-Ota shahrida yakunlandi.

Shu davr mobaynida Urganchva Olma-Ota shaharlarida 2 ta xalqaro seminar tashkil etildi. Ushbu seminarda jahonning taniqli olimlari o‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etdilar. Ikki oy mobaynida ekspedisiya ishtirokchilari Marv vohasi, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Sug‘d, Qadimgi Horazm hamda Qoraqalpog‘iston, Shosh, Ustrushona, Tohariston, Farg‘ona, Tojikiston, Qirg‘iziston, Qozog‘istonda saqlangan noyob arxeologik yodgorliklar va moddiy-madaniyat namunalari bilan tanishdilar.

Buyuk ipak yo‘lini o‘rganish borasida YuNESKO tomonidan tashkil etilgan xalqaro ekspedisiyalarga misol tariqasida, 1987 yili Istanbul-Pekin o‘rtasida uyushtirilgan “Marko Polo izidan” ekspedisiyasini, Buyuk Ipak yo‘lini dengizlar orqali o‘tgan marshrutlarini o‘rganishga bag‘ishlangan, 1990 yilning 23 oktyabridan 1991 yilning yanvarigacha o‘tkazilgan ekspedisiyani, 1992 yili Mo‘g‘ulistonda o‘tkazilgan ekspedisiyani misol qilish mumkin. Bu borada tashkil etilgan xalqaro konferensiyalarga misol tariqasida, 1990 yilning oktyabrida o‘tkazilgan “Markaziy Osiyoda qadimda va o‘rta asrlarda Buyuk ipak yo‘lining shakllanishi va rivojlanishi”, 1994 yili Kiprda o‘tkazilgan “Ipak yo‘li yoqasidagi xalqlarning eposlari”, 1996 yili Buxoro shahrida o‘tkazilgan “Buyuk Ipak yo‘lining tiklanishi: madaniy turizm va O‘zbekiston merosining tiklanishi”, 2000 yil Toshkent shahrida o‘tkazilgan “Buyuk ipak yo‘li – 2000” kabi xalqaro ilmiy konferensiyalarni e’tirof etishimiz mumkin.

YuNESKO yuqoridagi loyiha doirasida dunyoning turli mamlakatlarida bir necha ilmiy tadqiqot markazlarini barpo qildi. Bularga misol tariqasida “Dengizlar orqali o‘tgan Ipak yo‘lini o‘rganish Markazi (Fuchjou shahri, Xitoy), Buddashunoslik Ilmiy markazi (Kolombo shahri, Shri-Lanka) Ipak yo‘lini o‘rganish instituti (Nara shahri, Yaponiya) aytish mumkin.

Buyuk ipak yo‘lining eng serqatnov qismida joylashgan Samarqand Buyuk Ipak yo‘lining rivojiga katta hissa qo‘shgan. Buni shundan ham bilsa bo‘ladiki, so‘g‘d tili Ipak yo‘lida xalqaro til vazifasini bajargan. Sharq va G‘arblik savdogarlar, karvonboshilar, tijoratchilar so‘g‘d tili orqali bir-birlari bilan muloqot qilishgan. Shu sababli, Samarqandda savdo sotiqqa, tijoratga katta e’tibor berilar edi. Milodiy 7 asrda Samarqandga tashrif buyurgan Xitoy elchisi Vey Sze bu shaharliklar haqida: “Kan (Samarqand podsholigining xalqi mohir savdogardirlar. Oilada o‘g‘il tug‘ilib 5 yoshga yetganida unga ‘xat-savod o‘rgatilar, u savodli bo‘lgach unga savdo-sotiqni o‘rgatishga jalb etilar, savdodan foyda olish ajoyib qobiliyat hisoblanadi”-deb yozadi. Boshqa bir tarixchining yozishicha, Samarqandda oilada o‘g‘il tug‘ilsa, uning kaftiga oltin tanga yopishtirib, tiliga asal yalatish odati bor ekan. Bu bilan yosh go‘dakka, tiling asaldek shirin bo‘lib, qo‘lingdan doim pul arimasin, deya tilak bildirilarkan. Bu faktlar Samarqandda savdogarchilik va tijoratchilik yuksak darajada qadrlanganligini ko‘rsatib turibdi.

So‘g‘d savdogarlari vatanlaridan uzoqlarda, ya’ni, Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Xitoyda juda ko‘plab kichik savdo shaharlari qurishgan. Bu shaharchalarning aholisi savdo-sotiqni hamda sug‘d madaniyatini chekka mamlakatlarga tarqalishga katta hissa qo‘shishgan.

Qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalari yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi uchun Samarqand qadimda dunyoning eng boy shaharlaridan biriga aylangan edi. Bu shaharning xazinalari, saroylari va ibodatxonalari oltin, kumushu zarlarga to‘la edi.

Samarqandda somoniylar, qoraxoniylar va xorazmshohlar davrida ham savdo-sotiq tez sur’atlar bilan rivojlandi. Bu davrda samarqandlik savdogarlar o‘z mollarini dunyoning yirik shaharlariga eltib sotishgan.

Amir Temur va temuriylar davriga kelib esa samarqandlik savdogarlarning Buyuk ipak yo‘lidagi faoliyatlari yanada kuchayib ketdi. Davlatni qudrati va farovonligini oshirishda savdo-sotiqning ahamiyati katta ekanligini yaxshi anglagan Amir Temur Buyuk ipak yo‘lining taraqqiyotiga katta e’tibor berdi. Sohibqiron savdo yo‘lidagi qaroqchilarni yo‘qotdi, karvon yo‘llarining yoqasida yangi-yangi karvonsaroylar, sardobalar, daryolar ustiga ko‘priklar qurdirdi. Yirik shaharlarda shinam bozorlar va timlar qurdirdi. Shu sababli, Amir Temur davrida Samarqand bozorlarida dunyoning turli tillarida so‘zlashuvchi, har xil dinlarga sig‘inuvchi savdogarlarni ko‘rish mumkin edi.

Samarqandlik hunarmandlar qimmatbaho metallardan yasalgan idish-tovoqlar, qurol-yarog‘lar, kiyim-kechaklar, egar-jabduqlar, teridan tikilgan kiyimlar, o‘tovlar, qimmatbaho toshlardan yasalgan turli-tuman bezaklar, taqinchoqlar tayyorlashgan va ular dunyo bozorlarida xaridorgir edi. Ayniqsa Samarqandning nafis va pishiq qog‘ozlari juda qadrlangan. Boldek shirin mevalarinig ta’rifi yetti iqlimga mashhur edi. Dastlab ipak yetishtirish faqatgina xitoyliklarning qo‘lida bo‘lgan, tez orada samarqandliklar ipakning sirini topishib, bu sohaning xo‘jayiniga aylanishgan va samarqandda tayyorlangan ipak matolar xitoy ipak matolari bilan bemalol raqobatlasha olar edi. Samarqandlik san’atkorlar dunyoning ko‘pgina davlatlaridao‘z san’atlarini namoyish qilishgan. Samarqandda yasalgan ko‘plab cholg‘u asboblari Xitoy va Koreyaga tez tarqalgan, vaqtlaro‘tib bu asboblar ularning musiqa asboblariga aylangan. Bulardan tashqari samarqandlik savdogarlar dunyo bozorlariga har xil buyoqlar, dori-darmonlar, otlar, tuyalar, nafis gilamlarni ham yetkazib berardilar... Shu tariqa, Samarqand tashqi dunyoni o‘z mahsulotlari bilan ta’minlar va o‘zi ham ajnabiy molu matohlardan bahramand bo‘lar edi.

Ammo 16-17 asrlarga kelib, Buyuk ipak yo‘lining taqdirida ham o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu davrlarga kelib, Buyuk ipak yo‘lining okean va dengizlar orqali o‘tuvchi yo‘nalishlari rivojlana boshladi. Chunki, suv orqali muloqot qilish ancha arzon, tez va xatarsiz edi. Lekin o‘z maydonida dengiz yo‘llari yo‘q bo‘lgan davlatlar uchun Buyuk ipak yo‘lining quruqlikdan o‘tuvchi yo‘nalishlari hamon katta mavqyega ega edi. Samarqand orqali o‘tuvchi bu savdo-karvon yo‘li to 1868 yillargacha gavjum bo‘lib turdi. 1868 yilda Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga aylangach, Buxoro amirligi xorijiy davlatlar bilan mustaqil aloqalar qilish huquqidan mahrum bo‘ldi. Shundan so‘ng, Ipak yo‘lining Movarounnahr, jumladan, Samarqand orqali o‘tadigan qismi batamom to‘xtab qoldi.

Oradan 1 asrdan ziyod vaqt o‘tib, 1991 yili O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Buyuk ipak yo‘li ham tiklana boshlandi. Samarqandni ham bu yo‘ldagi o‘rni yana tiklandi.

Buyuk ipak yo‘li miloddan avvalgi ikkinchi asrdan, milodiy XVI asrga qadar insoniyat taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan, turli davlat va xalqlarni tarixiy, jug‘rofiy va madaniy jihatdan bog‘lagan xalqaro yo‘ldir. Tarixdan ma’lumki, Sug‘d, jumladan, Samarqand Buyuk ipak yo‘lining muhim strategik markazlaridan biri bo‘lgan. Chunki Sug‘d va uning poytaxtiSamarqand o‘z tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida Sharq va G‘arb xalqlarining o‘zaro munosabatlarida, ular o‘rtasida savdo va madaniy aloqalar o‘rnatishda muhim rol o‘ynagan. Buyuk Ipak yo'li tashkil topmasdan avval O'rta Osiyo va Qadimgi Sharq hududida savdo va madaniy ayirboshlash uchun turli-tuman yo'llar mavjud bo'lgan.Eng qadimgi yo'llardan biri miloddan avvalgi III—II ming-yillikda vujudga kelgan La'l yo'lidir. U Pomir tog'laridan boshlanib, Eron va Old Osiyohamda Misr orqali o'tgan. Pomirdan olinadigan yarim nodir la'l toshi Qadimgi Sharq mamlakatlari zargarlari tomonidan yuksak baholangan. Badaxshon la'li ishlatilgan buyumlar Misr fir'avnlari. maqbaralaridan topilgan. Boshqa bir karvon yo'li Eron Ahamoniylari sulolasining yo'li bo'lib, Shoh yo'li deb atalgan. U miloddan avvalgi VI— IV asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini, O'rtayer dengizi bo'yidagi Efes. Sard shaharlarini Eron poytaxtlaridan biri —Suza bilan bog'lab turgan. Tag'in bir yo'l Eron, Baqtriya orqali So'g'diyona, Toshkent vohasi va Qozog‘iston hududidan o'tgan va Oltoygacha borgan.

Arxeologlar Tog'li Oltoydagi ko'chmanchilar zodagonlarining qo'rg'onlaridan miloddan avvalgi V—IV asrlarga oid Paziriq qo'rg'onini o'rganganda kigiz, gazlamalar, oltin, jez va_kumush buyumlar O'rta Osiyo va Eron matolaridan tikilgan kiyimlar qoldiqlarini topishgan. Barcha buyumlar yaxshi saqlangan, chunki qo'rg'onda2500 yil davomida erimagan qalin muz qatlami yuzaga kelgan edi.

Buyuk Ipak yo'li 12 ming kilometr uzunlikda bo'lgan. U Sariq dengiz sohilidan boshlanib, Sharqiy Turkiston, O'rta Osiyo. Eron, Mesopatamiya orqali Q'rta yer dengizi sohillarigacha borgan. Bu yo'lda Sian, Dunxuan, Yorkent, Samar-qand, Buxoro, Termiz, Marv va boshqa bir qancha qadimiy shaharlar joylashgan edi.

So'g'diyonadan Xitoyga jun, gilam,zeb-zeynat buyumlari va qimmatbaho toshlar olib borilgan; Baqtriyadan tuyalar, Farg'onadan naslli otlar, Badaxshondan la'l; Hindistondan O'rta Osiyoga ip-gazlama matolar va paxta chigiti ortilgan karvonlar kelgan; Xitoydan guruch keltirilgan; O'rta Osiyodan Xitoyga uzum,yong'oq, anor va boshqa dehqon-chilik mahsulotlari tashilgan.

Buyuk Ipak yo'lida joylashgan me'morchilik yodgorliklarini o'rganganda har xil hunarmandchilik buyumlari, turli mamlakatlarning tangalari topilgan. Masalan, Xexmtzclan Rim tangalarj xazinasi, Afrosiyobdan Rim sopol shamdonlari, Misr muhrlari topilgan. Miloddan avvalgi 138-yili Xitoyiimperatori U Di elchi Chjan Syanni Chjan Syan ko'chmanchixunnqabilalariga tavsifida qarshi kurashda ittifoqchi va hamkorlar topish uchun jo'natadi. Xunnlar Xitoyningshimoliytumanlarinitalon-taroj qilaredilar. Elchi xunnlar qo'liga asir tushadi va o'n yilcha hibsda yotadi. Uasirlikdan qochib, Markaziy Tyanshandovonlariorqali Issiqko`lga chiqadi. Norin darvosi bo'ylab Farg'ona_vodiysiga keladi. Bu yerda o'zi uchun vodiydagi shaharlarni kashf qiladi. Bu shaharlar Farg'ona podsholigiga qarashli ekanligini bilib bo`ladi.Tabiiyki,elchi Xitoyning xunnlarga qarshi kurashida Farg'ona hukmdorining yordamini olmoqchi bo'ladi. Lekin Farg'ona hukmdori faqat savdo-sotiq aloqalarini o'rnatish istagini bildiradi. Chjan Syan janub sari sayohatinidavom ettiradi. Oloy vodiysidan o'tib, yana xunnlar qo'liga tushib qoladi. Bir yildan keyin vataniga qaytadi. Elchi Xitoy imperatoriga ko'rgan-bilganlarini so'zlab beradi. U Xitoyga Farg'ona otlaridan birini va beda urug'idan olib kelgan edi. Bu otni xitoyliklar «samoyiy» deb ataganlar. Imperator U Di o'z saroyi yaqinida beda ektiradi. Keyinchalik u Xitoyning butun.sliimoli bo'ylab ekiladigan bo'ladi. Xitoyliklar anor, uzum, bodring va yongloq ekishni ham yo'lga qo'yadilar.

Shunday qilib, Chjan Syan yurgan yo'l bo'ylab miloddan avvalgi II—I asrlarda Xitoy mamlakatini Markaziy va G'arbiy Osiyo bilan bog'lovchi jahon ahamiyatiga ega Buyuk Ipak yo'li deb ataluvchi karvon yo'li o'tadigan bo'ldi. Farg'ona vodiysida Ipak yo'li ikki tarmoqqa bo'lingan. Birinchisi O`zgandan Axsi shahri, Qamchiq dovoni orqali (yozda) Iloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ikkinchisi jannhiy tarmoq bo`lib, O`zgandan O`sh, Marg'ilon, Qo'qon orqali Xo'jand, Samarqand, Quxoroffa o'tgan. Asosiy karvon yo'llaridan tashqari ichki savdo yo'llari ham bo'lgan. Biri Axsidan Koson orqaliChust vohasiga o'tgan.Qurama va Oloy tog`lariqazilma boyliklari va Zarafshon daryosi boyliklari tufayli bu yo'l tarmog'ini «Oltin yo`l” deb atashgan.

Arxeologlar ibodat tartiblari bilan bog'liq jez milga qo`ndirilgan qimmatbaho toshlar qadalgan qush shaklini topganlar. Markaziy Osiyo kumushiga ehtiyoj sezgan mamlakatlarga boradigan «Kumush yo'l» ham bo'lgan. Bu yo'l Xazar xoqonligj vaBulg`or davlati orqali Kiyev Rusi va Yevropa mamlakatlariga borgan. Bu Buyuk Ipak yo'lining shimoliy tarmog'i hisoblanib, VI asrdan boshlab ishga tushgan. Buyuk Ipak yo'lining ahamiyati Buyuk Ipak yo'lining tarixi Sharq va G'arb xalqlarining keng miqyosdagi madaniy aloqalari va savdo ayirboshlashi tarixidir. Bu tarix o'zaro hamkorlik, almashish va madaniyatlar boyitilishi tarixi bo'lib, tinchlik va taraqqiyot asosini tashkil etgan. O'zbekiston hududi bu yo'lning chorrahasida turadi. Bu yerga turli mamlakatlar savdogarlari, hunarmandlari, olim va musiqa bilimdonlari qadami tekkan.

Markaziy Osiyo xalqlari Buyuk Ipak yo'li tufayli Sharq va G'arb mamlakatlari iqtisodiyoti va madaniyati bilan oshno bo'lganlar. G'arb mamlakatlari xalqlari esa Markaziy Osiyo xalqlarining yuqori darajada rivojlangan madaniyatini o'zlari uchun kashf qildilar. O'zbekiston aholisi Xitoy shoyisini qadrlasa, Xitoyda So`g`iyona gilamlar, jun gazlamalar, hunardmandchilik buyumlariga talab katta bo'lgan.

Samarqandning shimoldan janubga, g‘arbdan sharqqa tomon yo‘l olgan karvon yo‘llari kesishadigan chorrahada qulay jug‘rofiy o‘rin egallagani alohida ahamiyat kasb etadi. Cha-masi, bu yo‘lning faoliyat boshlashi miloddan avvalgi II asrga borib bog‘lanadi. Aynan shu davrda diplomat va xabarchi Chjan Szyan Xitoy uchun ilgari noma’lum bo‘lgan «G‘arbiy o‘lkalar»O‘rta Osiyoni kashf qiladi. Undan ham ilgariroq, Aleksandr Makedonskiy yurishlari vaqtida yunonlar Yaksart,Sirdaryo sohillarigacha keladi. Shundan so‘ng yunon sivilizasiyasi alomatlari Xitoyga, hatto Koreyaga ham yetib bora boshlaydi. Shu tariqa ikkita buyuk yo‘l yagona va yaxlit bo‘lib birlashadi. Ularning biri yunonlar tomonidan ochilgan O‘rta dengizdan, O‘rta Osiyogacha, undan Sariq dengiz tomonga yo‘nalgan G‘arbdan keladigan yo‘l; ikkinchisi esa ko‘chmanchi xalqlar tomonidan kashf etilgan, lekin birinchi bor Chjan Szyan tomonidan tasvirlab berilgan, Xan imperiyasidan O‘rta Osiyoga kelib tutashadigan sharqiy yo‘l edi. Makedoniyalik savdogar Maes Tatianos miloddan avvalgi I asrdayoq uning Suriya shahri Hiyeopolis (Giyeropolis)dan Sera Metropolis (Xitoy)gacha bo‘lgan ulkan qismining tasvirini ilk bora tasvirlagan.

Ikki buyuk yo‘l,ikki buyuk sivilizasiya Sharq va G‘arb tamaddunlarini birlashtirish borasida O‘rta Osiyo xalqlari baqtriyaliklar, parfiyaliklar, xorazmiylar faol ishtirok etgan. Ular Turkiston vohalari va Xitoy shaharlariga o‘z sivilizasiyalarining ko‘pgina madaniy yutuqlarini olib borgan. Sug‘diylar u yerlarda ham o‘z sivilizasiyasiga asos soladi. Bu sivilizasiya turk, xitoy, tibet sivilizasiyasini boyitadi.

Sug‘diylarning Sharqqa qarab ko‘chishi miloddan avvalgi va milodning birinchi asrlari bilan aniqlanadi. Bu davrda Buyuk ipak yo‘lida o‘sha paytda faqat Xitoyda ishlab chiqarilgan ipak savdosi orqali dastlabki diplomatik va madaniy munosabatlar boshlanadi. Savdoda sug‘diylar asosan vositachilik qilgan. Chunki Buyuk ipak yo‘lining muhim tarmog‘i Sug‘d, jumladan, Samarqand orqali o‘tgan.

Sug‘diylar Xitoyda buddaviylikning tarqalishida ham muhim rol o‘ynaydi. Xitoy yozma manbalarida to‘rt sug‘dlik buddaviy monax qayd etiladi. Ularning Qang‘ deb atalishiga qaraganda, samarqandlik sulolalarga mansub bo‘lgan. Ular orasidagi eng mashhuri Qang‘ Sengkuy (milodning 280 yili vafot etgan) bo‘lgan. Uning ota-onasi Sug‘ddan Hindistonga ko‘chib borgan, mashhur monax o‘sha yerda tug‘ilgan. Ota-onasining o‘limidan keyin u tarki dunyo qiladi va monax bo‘ladi. 247 yilda Nankinga ko‘chib boradi, u yerda monastir va budda maktabiga asos soladi. Qang‘ Sengkuy Janubiy Xitoydagi birinchi buddiylik targ‘ibotchisi edi. Imperator Sun Xaoning buddaviylikka o‘tishi, ko‘plab monastir va hujralar qurilishi, buddiylik asarlari va ularning sharhlarining xitoy tiliga tarjima qilinishini unga nisbat berishadi.

Ilk o‘rta asrlarda Sug‘d va Uzoq Sharq mamlakatlarining savdo va madaniy aloqalari yanada kuchayadi. Shu davrdan boshlab sug‘diylarning Buyuk ipak yo‘lining Sharqiy qismiga tinch ravishda ko‘chish jarayoni boshlangani haqida gapirish mumkin. Kuchodan to Turfongacha, Loyan va Chan’angacha (Pekin atrofida). ehtimol, Sariq dengiz va Tinch okeangachabutun Ipak yo‘li bo‘ylab sug‘diylar maskanlari paydo bo‘ladi. Bu davrda sug‘diylarning Koreya va Yaponiyaga kirib borishi, Janubi-Sharqiy Xitoyni o‘zlashtirishi haqida ma’lumotlar bor.

Sug‘diylar Xitoy uchun yangilik bo‘lgan lyutnya, arfa, ko‘ndalang nay kabi musiqa asboblarining ommalashishiga ko‘maklashadi. Xitoyda O‘rta Osiyoning turli hududlaridan jumladan, Samarqanddan va Qobuldan (Samarqand yaqinidagi viloyat bo‘lgan) borgan, Xitoyda Sao deb atalgan musiqachilar boshqa davlatlardan borgan musiqachilardan ko‘ra ko‘proq bo‘lgan. Samarqand musiqasi Xitoy imperatori saroyida ijro etiladigan rasmiy musiqalar qatoriga kirgan.

Xitoyda ayrim qishloq xo‘jaligi ekinlari va hayvon turlaridan foydalanishda sug‘diylar, jumladan, samarqandliklar salmoqli rol o‘ynagan. Masalan, xitoyliklar uzum va vinoni, chamasi, miloddan avvalgi ikkinchi asrda Chjan Szyan Farg‘ona va Sug‘ddan olib kelganidan so‘ng bilishgan. Uzum va vino so‘zlarini xitoyliklar sug‘dcha,bu-davso‘zidan pu’-taotarzida o‘zlashtirgan, keyinchalik u yapon tiliga ham o‘tgan.

Shi (Kesh)dan borgan sug‘diylar tomonidan esa hozirgi Xitoy hududi Giyenda anchagina turarjoy maskanlari bunyod etilgan. Buyuk Ipak yo‘li Sharqiy qismining boshqa joylarida ham shunday manzilgohlar barpo etiladi. Sug‘diylar Xitoy shaharlarining ichiga ham joylashadi. Ayniqsa, Chan’an, Dunxuan, Lyanchju kabi shaharlarda sug‘diylar ko‘p bo‘lib, ular alohida jamoaga birlashib yashagan. Faqat Dunxuanning o‘zida VI asr boshida qariyb ming nafarlik sug‘diylar jamoasi bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, sug‘diylar, jumladan, samarqandliklar Buyuk ipak yo‘lining umumiy tarmog‘iga kiradigan yangi karvon yo‘llarining o‘sishiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan. Shu tufayli sug‘diylar tomonidan yoki ular orqali Sharqiy, Janubiy, G‘arbiy Xitoy va boshqa Uzoq Sharq mamlakatlariga diniy dunyoqarash, G‘arb olamining moddiy va badiiy yutuqlari keng yoyiladi.

Milodning VI asri ikkinchi yarmidan boshlab sug‘diylar O‘rta dengiz mamlakatlariga olib boradigan yangi yo‘llarni o‘zlashtiradi. Bunga o‘sha paytda vujudga kelgan siyosiy vaziyat sosoniylar sulolasi boshqarayotgan Eron va Turk xoqonligi o‘rtasidagi kelishmovchiliklar sabab bo‘ladi. VI asrning ikkinchi yarmida Sug‘dda ipak ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Uning savdosini Maniax va uning oilasi nazorat qilar edi. Maniax turk xoqoni Istaminga savdo masalasini va Vizantiyaga uni olib o‘tishni hal etish uchun Xusrav Birinchi Anushirvon huzuriga borish taklifi bilan murojaat qiladi. Lekin bitim imzolanmaydi. Bu vaziyatda turklarning vositachiligi tufayli Vizantiyaga Maniax boshchiligidagi elchilar yuboriladi. Ular Sug‘ddan ipakni Eronni chetlabo‘tgan holda olib borish va uni Vizantiyada sotish imkoniyatini kelishib olishi zarur edi. Maniax boshchiligidagi elchilar 568- yili Samarqanddan Hazar (Kaspiy) dengizini aylanib yo‘lga chiqadi. Keyin Shimoliy Kavkazning dasht va tog‘lari orqali Sebastopolis (hozirgi Suxumi) shahriga yetadi. U yerdan Qora dengiz orqali Vizantiya poytaxti Konstantinopolga kelishadi. Samarqandlik savdogar Maniaxning safari muvaffaqiyatli o‘tadi. Vizantiya imperatori turklar bilan ittifoqni mustahkamlash uchun Istamin xoqon huzuriga javob tashrifi bilan sarkarda Zemarxni yuboradi. Vizantiyalik tarixchi Menandrning ma’lumot berishicha, Vizantiya va turklar o‘rtasida keyinchalik ham elchilar boribkelib turadi. Maniaxning o‘limidan so‘ng diplomatik va savdo ishlarini olib borish Tamg‘a Tarxonga topshiriladi. Uning boshchiligidagi elchilarning eng muhim natijalaridan biri Kavkaz ipak yo‘li deb ataladigan yo‘nalishning o‘zlashtirilishi bo‘ladi. Bu yo‘l bo‘ylab Buxoro yaqinidagi Zandona qishlog‘ida tayyorlangan «Zandanachi» sug‘d matolari Vizantiya va G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga olib borib sotiladi. Laba daryosining yuqori qismida joylashgan Xrusheva Balkadagi hamda Kislovodsk yaqinidagi Xasautdagi Shimoliy Kavkaz alanlar qabrlaridan topilgan «zandanechi»dan tikilgan kiyimlar, shuningdek, G‘arbiy Yevropa monastirlarida aniqlangan shu xildagi matolar ham bu haqiqatni tasdiqlaydi. O‘sha davrlarda Qrimda Sudak shahri tashkil topgan yoki qayta nomlangan bo‘lsa ajab emas.

Biroq bu yo‘l uzoq davom etmaydi. VI asrning ikkinchi yarmida Xitoy ipak ishlab chiqarishdagi yetakchiliko‘rnidan mahrum bo‘ladi. Chunki u kabi Sug‘d ham o‘z ipak matolari bilanG‘arbda shuhrat topa boshlaydi. So‘ngra bunga Eron va Vizantiya qo‘shiladi. Xitoydan ipak keltirishga hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Bu esa ma’lum ma’noda Buyuk ipak yo‘lidagi savdoga ta’sir etadi. Mo‘g‘ullar istilosi ipak yo‘lidagi harakatlarni ancha cheklagan bo‘lsa, XV—XVI asrlardagi buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar, yangi suv yo‘llarining rivojlanishi va zamonaviy texnologiyalarning kashf etilishi Buyuk ipak yo‘li ahamiyatining pasayishiga sabab bo‘ldi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Sug‘d va birinchi galda Samarqand shahri Buyuk ipak yo‘li tarixida katta o‘rin tutgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, shahar aholisi ipak savdosida nafaqat vositachi, balki yangi karvon yo‘llarini ochgan dastlabki kashfiyotchilar ham hisoblanadi. Bu yo‘llar orqali ular yer kurrasining turli o‘lkalariga o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlar, moddiy madaniyat durdonalari bilan birga, o‘z sivilizasiyasining madaniy qadriyatlarini ham olib borgan.

Samarqand qo‘lbola qog‘ozining ilk tarixi VIII asrga borib taqaladi. Ko‘p davlatlarda Samarqandni qo‘lbola ipak qog‘oz vatani deb tan olinadi. Chunki u asosan shu yerda ishlab chiqariladi va butun Buyuk Ipak yo‘li bo‘yicha tarqalgan edi.

O‘rta asrlar davrida Samarqand hunarmandchilik, savdo, ilm-fan va madaniyatning yirik o‘chog‘i hisoblangan. Hunarmandchilikning eng asosiy sohalaridan biri yozuv qog‘ozining tayyorlanishi bo‘lgan.

Qariyib ming yildan ziyod VIII asr o‘rtalaridan XIX asr o‘rtasigacha Samarqandda o‘simlik tolalari va latta bo‘laklaridan turli navlardagi qog‘oz ishlab chiqarilgan. U juda kata hajmda Yaqin va O‘rta Sharq, Yevropa davlatlariga olib chiqilgan. Samarqand qog‘ozi bora-bora taxta va spool taxtachalar, daraxt po‘stlog‘i, papyrus kabi yozish uchun mo‘ljallangan buyumlarni foydalanishdan siqib chiqardi.

Samarqand VIII va IX asrning birinchi yarmida Yaqin va O‘rta Sharqda qog‘oz ishlab chiqarishning yagona va yirik markaziga aylandi. XI-XII asrlarda Yevropada qog‘oz ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Ammo bu davrda ham Samarqand avvalgidek qog‘oz ishlab chiqarish markazi hisoblanardi. Tarixiy manbalarda ma’lumki, misrlik vazir Abul Fazlibnal-Furat har yili yozishmalar uchun Samarqanddan qog‘oz sotib olish uchun buyruq berardi. Samarqand qog‘ozi barcha davlatlarda juda qadrlangan. Xususan taniqli hattot sulton Ali Mashhadiy ham bir necha marta bu qog‘ozni sifatini ta’kidlagandi. Qoraxoniylar davrida, ya’ni XI asrda bu qog‘ozni mavqei biroz susayadi, lekin XII asrdan boshlab yana ko‘tariladi. Bu qog‘oz sifati bo‘yicha Yaqin va O‘rta Sharqda birinchi o‘ringa chiqdi. Ayniqsa, “Samarqand sultoni”, “Samarqand ipagi” navlari taniqli bo‘lib, ular zig‘ir, latta bo‘laklaridan tayyorlanardi va yupqaligi, yumshoqli hamda ipakdek mo‘jazligi bilana jralib turadi. Qog‘oz ochiq sariq rangdan mallaranggacha jiloberadi.Qog‘ozni tayyorlashda xina va atirgulning suvidan foydalaniladi.

Samarqandda qog‘oz sanoatining rivoji unga mahalliy aholining ham talabi oshganligi bilan asoslanadi. Jumladan, turli huquqiy hujjatlar, xususiy yozishmalar, O‘rta Osiyoning klassiklari ijodi, minatyuralar uchun, Zahriddin Muhammad Bobur o‘zining asarlarida “Eng yaxshi qog‘oz Samarqandda ishlabchiqariladi” deb qayd qilgan. Qog‘oz tegirmonlari uchun suv Konigildan kelgan va Konigil Siyob arig‘I qirg‘og‘ida joylashgan. Bu yerda ko‘pgina qog‘oz juvozlari o‘rnatilgan. Keyingi davrlarda ham Samarqand qog‘ozining sifati judaoshdi, Samarqanddan Rossiyaga yuboriladigan qimmatli buyumlar orasidan joy oldi.

XX asrda “Konigilmerosi” qadimgi qog‘ozini tayyorlashishi yana njoyalshtirildi. “Konigil Meros” YuNESKOning Samarqandda yo‘qolib ketgan xalq san’at turlarini qayta tiklash va rivojlantirish bo‘yicha hamkori hisoblanadi. Samarqandlik mohir usta Zarif Muxtorov 1998 yil 23 iyunda birinchi paxta matosidan tayyorlangan qog‘oz chiqariladi.