Reja: Soha tushunchasi va turlari

il va yozuv haqidagi ma’lumotlarni o`rganib, ularni Venn 
tilining taraqqiyoti haqida bilganlaringiz 
O‘zbekiston respublikasining «Davlat tili haqida»gi Qonuni 1989-yil 21-
oktabrda qabul qilindi. Mustaqillik sharofati bilan o‘zbek tili — davlat tiliga 
zning ijtimoiy mavqei kengaydi. O‘zbek tilining 
taraqqiyoti va istiqboli to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilinib, bir qancha qarorlar qabul 
2 va 3 jihatlarni hamda 
Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish 

---

13 
1995-yilning 21-dekabrida O‘zbekiston Respublikasin- ing yangi tahrirdagi 
«Davlat tili haqida»gi Qonuni e’lon qilindi. Bu qonun 24 moddadan iborat 
bo‘lib, uning birinchi moddasida asosiy qonunimiz bo‘lgan 
Konstitutsiyamizning to‘rtinchi moddasida yozilganidek, «O‘zbe- kiston 
Respublikasining Davlat tili — o‘zbek tilidir» deb yozib qo‘yilgan. 
O‘zbek tilida to‘g‘ri, ifodali so‘zlash va yozish, ona tilimizning sofligi va 
boyligi to‘g‘risida tinmay g‘amxo‘rlik qilish, uning iste’mol doirasini 
kengaytirib borish davlatimiz fuqarolarining burchi sanaladi. Xususan, har bir 
yosh, o‘quvchi va talaba ona tilidagi so‘z boyligini oshirish hamda til 
imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanishga doimo harakat qilishi foydalidir. So‘z — 
fikrning qurolidir, kishi qanchalik ko‘p so‘z bilsa, uning fikrlash doirasi, 
dunyoqarashi ham shunchalik keng bo‘ladi. 
3-topshiriq. Til to‘g‘risidagi maqol va hikmatlarni yozing. Ularning ma’nosini 
izohlash asosida «Tilga e’tibor – elga e’tibor» mavzusida ijodiy bayon yozing. 
4-topshiriq. Gaplarni o‘qing, ularni til va yozuv taraqqiyoti nuq- tayi nazaridan 
tartib bilan ko‘chiring. 
1.VIII asrda O‘rta Osiyoda islom dini bilan birga arab yozuvi ham tarqaldi. 
O‘zbek xalqi bu yozuvdagi 28 harfga yana qo‘shimcha to‘rtta harf kiritib, o‘z 
tiliga moslashtirdi. 
2.1940-yil 8-mayda O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan kirill 
yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi qabul qilindi. Ushbu alifbo asosida
«O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari» 1956-yil 4-aprelda tasdiqlangan edi. 
3.1993-yil 2-sentabrda «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish 
to‘g‘risida» Qonun qabul qilinishi mustaqil Vatanimizning ma’naviy-madaniy 
hayotida jahonshu- mul ahamiyat kasb etdi. Yangi alifboga kiritilgan 
o‘zgarishlar asosida «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari» ishlab chiqildi va 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1995-yil 24-avgustda 
tasdiqlandi. 4. O‘zbek yozuvi dastlab 1929-yilda lotin grafikasiga asoslangan 
alifboga ko‘chirilgan edi. 5. Turkiy xalqlarning ko‘plab bebaho yodgorliklari 
qadimgi turk va uyg‘ur yozuvlarida bitilgan. O‘rxun-Enasoy yozuvi harf 
(tovush) yozuvining ancha mukammal shakli bo‘lib, har bir tovush uchun 
maxsus shakl qo‘llangan. 6. O‘rta Osiyo xalqlari eng qadimdan o‘z yozuv 
madaniyatlariga ega bo‘lganlar, harf (tovush) yozuvining eng qadimgi shakllari 
hisoblangan so‘g‘d va xorazm yozuvlaridan foydalanganlar. Bu yozuvlar oromiy 
alifbosi asosida yuzaga kelgan. 
5-topshiriq
. “Xalqimizning yozuvlari
” matnini o`qing va quyida berilgan 
jadvalni to`ldiring. 
Yozuvlar 
Qo`llanilgan davri 
Ahamiyati va kamchiliklari 
Qadimiy turkiy yozuv 
Arab 
Kirill 
Lotin 

---

14 
6-topshiriq.
She’rni ifodali o’qing va yod oling. 
N.Narzullayev “Til bilan aziz”
 
Bugun til bayrami – bo’laylik xurram, 
Oliy maqomdagi tilimiz uchun! 
Tili bilan inson aziz, mukarram, 
Jonimiz baxshida elimiz uchun! 
Azaldan qadimiy o’zbekmiz, o’zmiz, 
Ahli dunyo bilar bir so’zligimiz. 
Dunyoni fatx etgan lisonmiz, so’zmiz, 
Aslo unutmaymiz biz o’zligimiz. 
Qoshg’ariy bobomiz tilida mehri, 
Navoiy qo’llagay bizni toabad. 
Onamiz allasi tilimiz sehri, 
O’zbekni yak qalam aylagan ijod! 
O’rxun xatlarida jondosh bitiklar, 
Tariximizdan so’zlab ko’xna Avesto. 
Erning qatlarida lahjalar uxlar, 
Salom ham kalom ham mangu qalbga jo! 
Sevganday Quyoshni, sevganday Oyni,
Sevganimiz kabi yulduzlarni ham. 
Tuproqni sevganday jondek baayni, 
Havoday hamnafas bo’laylik hamdam. 
Sevganimiz kabi bir-birimizni, 
Ziyoga talpin, do’st, bag’ring kengroq och! 
Sevib elimizni, o’z tilimizni, 
Dillaru dunyoga bo’laylik tilmoch! 
Adabiyotlar: 
1.Abdurahmonova M., Fattaxova D., Xalmuxammedova U., Inogamova N., 
Egamberdiyeva N. O`zbek tili (o`quv qo`llanma). – Toshkent: Mumtoz so`z, 2018 
2.Qo`ng`urov R., Begmatov E., Tojiyev Y. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari.
– Toshkent.: O”qituvchi, 1992. 

---

15 
3. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish (amaliy 
qo`llanma). – Toshkent: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2017. 
4.Jumaniyozov R. Muomala madaniyati.-Toshkent. Ma’naviyat,2015. 
5.Omonturdiyev A. Professional nutq evfemikasi.- Toshkent. Fan, 2006. 
Axborot manbalari 
www.literature.uz 
www.genhis,philol.ru 
http://en.wikipedia.org/wiki/Structulalism 
http://www.brocku.ca/english/courses/4F70struct.html 
Testlar: 
1.
Milliy madaniyatimiz va tilimizga raxna soluvchi omillar qaysilar? 
A.
Ommaviy madaniyat,globallashuv 
B.
Tezkor rivojlanish 
C.
Shahar va qishloqlar o’rtasidagi tafovut 
D.
Ilmsizlik 
2. Qanday hollarda nutq to'g'ri bo'lmasligi mumkin? 
A. Adabiy til normalari buzilsa 
B. Talaffuz normalari buzilsa 
C. Adabiy til normalariga rioya qilinganda 
D. AvaV 
3. Qanday hollarda nutqning sofligi buziladi? 
A. Sheva elementlari qo'llansa 
B. Adabiy normadan chekinilsa 
C. Boshqa tillardagi so'zlar qo'llansa 
D. Jargonlar, parazit so'zlar, vulgarizmlar qo'llansa 
4. Jamiyatdagi o’zgarishlar birinchi bo’lib tilning qaysi bo’limida o’z 
aksini topadi?
A. Leksikada 
B. Fonetikada 
C. Morfologiyada 
D. Sintaksisda 
5. Nutq madaniyatining notiqlik san’atidan farq nimada? 
A. nutq madaniyati ommaviylik xususiyatiga ega, notiqlik san’ati xususiydir 
B.Notiqlik san’ati umumiy, nutq madaniyati ommaviy hodisa
C.Madaniy nutq notiqlik san’atining bir qismi
D.Nutq madaniyati savodxonlik bilan bog‘liq 
6. Notiqlik turlari keltirilgan qatorni aniqlang 
A.Voizlik, dobirlik, xatiblik, muzakkirlik 
B. Siyosiy-ijtimoiy, akademik, sud, ijnimoiy-maishiy, diniy 
C. Siyosiy-ijtimoiy, sud, xatiblik, akademik 
D. Monologik, dialogik, diniy, ijtimoiy-maishiy 
7.Nutq madaniyati termini hozirgi zamon tilshunosligi talqinida qaysi 
hodisalarni ifoda etadi? 

---

16 
A.
nutqiy hodisaning nomi 
B.
madaniy nutq tushunchasi bilan bog’liq 
C.
tilshunoslik fani bo’limining nomi 
D. barcha javoblar to’g’ri 
8.Insonning nutq faoliyati necha xil ko’rinishda namoyon bo’ladi va ular
qaysilar? 
A.2 xil, so`zlash va eshitish 
B. 3 xil, so`zlash, mutolaa qilish, eshitish 
C.1 xil, so`zlash 
D.2 xil, mutolaa qilish va eshitish 
9.Axloq normalariga 
to’g’ri kelmaydigan, kishini so’kishda, haqoratlashda
ishlatiladigan so`zlar tilshunoslikda qanday yuritiladi? 
A.dialekt 
B. vulgarizm 
C.varvarizm 
D.jargon 
10.«Ertalab zvonit qildim, bibliotekaga bordim». Yuqoridagi gaplar
qaysi nutqqa xos? 
A. varvarizm 
B.dialekt 
C.jargon 
D.argo 
Mavzu.O’zbek tilining sohalarda qo’llanishi va uning jamiyat hayotida tutgan 
o’rni. 

---

17 

---

18 

---

19 

---

Document Outline

• 9.Axloq normalariga to’g’ri kelmaydigan, kishini so’kishda, haqoratlashda
• ishlatiladigan so`zlar tilshunoslikda qanday yuritiladi?
• 10.«Ertalab zvonit qildim, bibliotekaga bordim». Yuqoridagi gaplar
• qaysi nutqqa xos?